وحدت در کثرت و کثرت در وحدت، از مفاهیم کلیدی و پیچیده در عرفان و فلسفه اسلامی، به‌ویژه در شاعران و عارفان فارسی‌زبان است. این مفاهیم به دنبال رابطه بین خدا (وحدت) و جهان آفرینش (کثرت) هستند. شاعران و عارفان این مفاهیم را در اشعار خود به شیوه‌های گوناگون بیان کرده‌اند.
وحدت در کثرت
وحدت در کثرت، بیانگر این است که خداوند یکتا (وحدت) در تمام مظاهر جهان (کثرت) حضور دارد . هر پدیده، هر موجود و هر ذره‌ای در عالم، تجلی و تجلی از همان حقیقت واحد الهی است. عارفان معتقدند را در صورت‌های مختلف خداوند کرده است.
مولانا: مولانا این مفهوم را با تبیین می‌کند . دریا، نماد وحدت وجود است و نماد، نماد کثرت. همه به ظاهر متفاوت و متعدد هستند، اما همه از یک دریا سرچشمه می‌گیرند و به آن بازمی‌گردند. در نظر مولانا، کثرت جهان، پرده‌ای است که وحدت را پنهان کرده است.
حافظ: حافظ نیز با زبانی عاشقانه، به این وحدت اشاره می‌کند. او هر زیبایی و هر خوبی را در عالم، پرتویی از جمال معشوق ازلی می‌داند. در غزلیات او، جمال یار در آینه های متعدد جهان منعکس می شود.
عطار: عطار در منطق الطیر، این مفهوم را در داستان سیمرغ و سیمرغ بیان می‌کند. سیمرغ که پس از سفری طولانی به دنبال سیمرغ می‌گردند، در نهایت در می‌یابند که همان (سیمرغ) هستند. این داستان نمادی از این حقیقت است که سالکان (کثرت) در نهایت به وحدت وجودی خود (سیمرغ) پی می‌برند.
کثرت در وحدت
کثرت در وحدت، مفهومی است که نشان می دهد تمام مظاهر کثرت جهان، در حقیقت، در اصل الهی جمع و نهفته اند . به عبارت دیگر، کثرت جهان، صرفاً صورت و نمودی از وحدت است و در ذات خود، وجود مستقلی ندارد. این دیدگاه به وحدت وجود نزدیک است.
مولانا: مولانا در این زمینه می‌گوید: «ما عدم‌هاییم و هستی، هست تو / تو همه بودی و ما نابوده‌ایم». در این نگاه، وجود ما (کثرت) در برابر وجود حق (وحدت) هیچ نیست. این مفهوم نشان می دهد که همه هستی از یک منبع واحد سرچشمه گرفته شده و در آن محو می شود.
ابن‌عربی: هر چند ابن‌عربی شاعر فارسی‌زبان نیست، اما اندیشه‌های او تأثیری بر شاعران فارسی گذاشت. او معتقد بود که خداوند در «اسماء و صفات» بی‌نهایت خود، خود را متجلی کرده است. این اسماء و صفات، همان مظاهر کثرت در عالم هستند که در ذات واحد الهی (وحدت) جمع می شوند.
زن
وحدت در کثرت و کثرت در وحدت، دو روی یک سکه‌اند که عارفان برای توضیح رابطه خدا و جهان از آنها استفاده کرده‌اند. این دو مفهوم به هم مرتبط هستند و به هم می‌رسند. وحدت در کثرت به تجلی حق عالم در اشاره دارد، در حالی که کثرت در وحدت به فنا و‌چیز به اصل خود بازگشت همه می‌کند. این نگاه، بنیان بسیاری از اشعار عرفانی فارسی را تشکیل داده و به خواننده می‌کند تا درکی از جهان هستی و جایگاه انسان را در آن کمک کند.