«مُحرم» و «کعبهٔ جان» دو واژه کلیدی در شعر سنایی هستند که با پیوندی عمیق، به مقام والای انسان کامل و عارف اشاره دارند.
مُحرم
مُحرم به کسی گفته می‌شود که در مراسم حج، لباس احرام می‌پوشد و وارد حرم کعبه می‌شود. در این حالت، مُحرم بودن به معنای:
اجتناب از محرمات: مُحرم باید از برخی اعمال (مانان شکار یا کندن مو) پرهیز کند.
ورود به حریم مقدس: مُحرم تنها کسی است که اجازه ورود به حریم مقدس کعبه را دارد.
در شعر عرفانی، «مُحرم» نمادی از کسی است که از تعلقات دنیوی و نفسانی دوری گزیده و به حریم قدسی حق وارد شده است.
کعبهٔ جان
کعبهٔ جان استعاره‌ای است که به دل انسان به عنوان خانه و جایگاه خداوند اشاره دارد. در این استعاره:
جان/دل نماد باطن و حقیقت وجودی انسان است.
کعبه نماد قبله‌گاه و مقصد نهایی است.
سنایی با این عبارت، به سالک راه حقیقت می‌آموزد که قبله و کعبه واقعی در درون اوست و پاکی دل، همان طواف حقیقی است.
پیوند مُحرم و کعبهٔ جان
در بیت زیر، سنایی با پیوند این دو واژه، مقامی والا را برای امام علی (ع) توصیف می‌کند:
مُحرم او بوده کعبهٔ جان را مَحرم او بوده سرِّ یزدان را
در اینجا، «او» به امام علی (ع) اشاره دارد. سنایی می‌گوید:
او مُحرمِ کعبهٔ جان بوده است: یعنی امام علی (ع) به پاکی و حقیقت باطن انسان (کعبهٔ جان) راه یافته است و از تمام ناپاکی‌ها و تعلقات دنیوی مبرا است.
او مَحرمِ سرّ یزدان بوده است: یعنی او به رازهای الهی و اسرار خداوند دسترسی دارد.
در این ابیات، سنایی «مُحرم کعبهٔ جان بودن» را مقدمه و شرط «مَحرَم اسرار یزدان بودن» می‌داند. کسی می‌تواند محرم اسرار الهی شود که ابتدا باطن خود را از تعلقات پاک کرده و به حقیقت وجودی خود پی برده باشد. این مقام، برای سنایی، بالاتر از محرم شدن به کعبه ظاهری است.