کعبهٔ جان
«کعبهٔ جان» یکی از استعاره‌های اصلی و پرکاربرد در شعر عرفانی سنایی است. این عبارت، با پیوند دو واژه کلیدی «کعبه» و «جان»، مفهومی عمیق‌تر از کعبه فیزیکی را به وجود می‌آورد.
معنای کعبهٔ جان
«کعبهٔ جان» به معنای دل انسان به عنوان خانه و حرم خداوند است. در این استعاره:
جان/دل: نماد باطن، حقیقت وجودی انسان و محل حضور خداوند است.
کعبه: نماد قبله‌گاه، مقصد و مرکز توجه است.
سنایی با این عبارت، به سالک راه حقیقت می‌آموزد که قبله و کعبه واقعی در بیرون از وجود او نیست، بلکه در درون او قرار دارد. پاکی و توجه به دل، همان طواف حقیقی است.
کاربرد کعبهٔ جان در شعر سنایی
سنایی از این استعاره در اشعار مختلف خود برای بیان مفاهیم گوناگون استفاده می‌کند:
برتری باطن بر ظاهر: سنایی همواره به اهمیت کعبهٔ دل در مقایسه با کعبهٔ ظاهری تأکید می‌کند. در نگاه او، اگر دل انسان از ناپاکی‌ها و شرک پاک نباشد، طواف کعبه ظاهری بی‌فایده است.
مبارزه با شرک درونی: همان‌طور که پیامبر (ص) کعبه را از بت‌ها پاک کرد، انسان نیز باید با عشق و همت، بت‌های نفس خود را از کعبهٔ جانش بیرون کند.
مقام اولیا و ائمه: سنایی از این استعاره برای توصیف مقام اولیای الهی، مانند امام علی (ع)، نیز استفاده می‌کند. در بیت «مُحرم او بوده کعبهٔ جان را»، او به مقام والای امام علی اشاره دارد که به اسرار کعبهٔ جان و حقیقت باطنی آن راه یافته است.
به طور کلی، «کعبهٔ جان» در شعر سنایی نمادی از حقیقت و مرکز وجود انسان است که باید آن را از هرچه غیر خدا پاک نگه داشت. این مفهوم، اساس بسیاری از آموزه‌های عرفانی سنایی است که بر تصفیه باطن و توجه به درون تأکید دارد.