«آب کعبه» و «سجود» در شعر سنایی، دو نماد معنوی هستند که اغلب برای بیان مفاهیم عرفانی و توحیدی به کار می‌روند. این دو واژه در کنار هم، تقابل میان ارزش‌های مادی و معنوی، و همچنین برتری بخشش و جود بر عبادت ظاهری را نشان می‌دهند.
آب کعبه
«آب کعبه» اشاره به آب زمزم دارد که از چاه زمزم در نزدیکی کعبه می‌جوشد. این آب برای مسلمانان بسیار مقدس و پربرکت است. سنایی از این نماد برای اشاره به موارد زیر استفاده می‌کند:
ارزش و قداست: آب زمزم به دلیل ارتباطش با کعبه و داستان‌های مربوط به پیامبران، دارای قداست است. سنایی از این قداست برای مقایسه و بیان برتری مفاهیم دیگر استفاده می‌کند.
برکت و پاکی: آب زمزم نماد پاکی و برکت است که مورد توجه زائران قرار می‌گیرد.
سجود
سجود به معنای سجده کردن و یکی از ارکان مهم نماز است که در آن بنده با نهایت خضوع، پیشانی خود را بر زمین می‌گذارد. در شعر سنایی، «سجود» چندین معنای نمادین دارد:
عبادت و بندگی: سجود نماد کامل بندگی و سرسپردگی به خداوند است.
تواضع و فروتنی: سجود اوج فروتنی انسان در برابر عظمت الهی است.
عبادت ظاهری: گاهی سنایی از سجود به عنوان نمادی از عبادت‌های ظاهری و ریاکارانه استفاده می‌کند و آن را با عبادت‌های باطنی مقایسه می‌کند.
ارتباط «آب کعبه» و «سجود» در شعر سنایی
در یکی از ابیات سنایی، این دو مفهوم در کنار هم قرار گرفته‌اند:
از پی جود نز برای سجود صدر او آب کعبه برده ز جود
در این بیت، سنایی به مدح پیامبر اسلام (ص) می‌پردازد و ویژگی‌های او را با مفاهیم مقدس مقایسه می‌کند. او می‌گوید:
جود (بخشندگی) پیامبر (ص) آنقدر زیاد است که این بخشندگی، هدف اصلی اوست، نه سجده (نماز و عبادت). البته این به معنای نفی عبادت نیست، بلکه به معنای آن است که روح عبادت پیامبر (ص) در خدمت بخشندگی و جود بوده است.
بخشندگی و سخاوت پیامبر (ص) آنقدر زیاد و ارزشمند است که صدر و جایگاه او (که نماد عظمت و مقام اوست) از نظر فضیلت و ارزش، از «آب کعبه» نیز فراتر رفته است.
این بیت نشان‌دهندهٔ دیدگاه عرفانی سنایی است که جود (بخشندگی) و کرم را برتر از عبادت صرف می‌داند. در این نگاه، ارزش یک انسان نه به تعداد سجده‌هایش، بلکه به میزان بخشندگی و خدمتی است که به دیگران ارائه می‌دهد. سنایی در اینجا جود را آنقدر ارزشمند می‌شمارد که حتی از قداست آب زمزم نیز پیشی می‌گیرد.