«قبلهٔ جان» و «کعبه» دو واژه کلیدی در اشعار سنایی هستند که برای بیان مفاهیم عرفانی به کار می‌روند. این دو اصطلاح با وجود نزدیکی معنایی، تفاوتهای ظریفی نیز دارند.
قبلیِ جان
قبله ، جهت رو به سوی کعبه است، اما در ادبیات عرفانی، نمادی از جهت گیری باطنی و روحی انسان به سوی خداوند و حقیقت است. «قبلهٔ جان» به معنی:
هدف نهایی و معنوی انسان: هدفی که جان انسان همیشه به سوی آن خواهد بود و آن را قبل از خود می‌داند.
قبله‌گاه درونی و باطنی: جایی در وجود انسان (مانند دل یا روح) که جایگاه خداوند است و باید به آن توجه کند.
نماد عشق و معشوق: در شعر عاشقانه، پیشه‌ی جان ممکن است روی یا کوی معشوق باشد، زیرا عاشق تمام توجه و جهت‌گیری خود را به او می‌دهد.
کعبه
کعبه نمادی بسیار غنی و چندوجهی در شعر سنایی است و از معنای ظاهری خود فراتر می‌رود:
کعبه به معنای واقعی: اشاره به خانه کعبه در مکه، به عنوان قبل از مردم و نمادی از وحدت و ایمان.
کعبه به معنای استعاری (نمادی از دل): رایج ترین کاربرد این واژه در شعر سنایی است. «کعبهٔ دل» به معنای خانه و حرم خداوند در درون انسان است. سنایی معتقد است که کعبه واقعی، دل انسان است و طواف واقعی، طواف گرد دل است.
کعبه به معنی نمادین (مقصد و هدف): گاهی به عنوان نماد از هدف نهایی ، مطلوب یا مکان رسیدن به حقیقت به کار می‌رود.
تفاوت و ارتباط این دو اصطلاح
«قبله جان» و «کعبه» هر دو به مقصد و جهت‌گیری معنوی اشاره دارند، اما تفاوت اصلی آنها در این است که:
قبلهٔ جان بیشتر به جهت و سمت باطنی و معنوی اشاره دارد.
کعبه بیشتر به مکان و خانه معنوی اشاره دارد.
به عبارت دیگر، کعبه درونی، خانه و محل استقرار حق در دل است و قبل از جان ، آن مسیری است که انسان برای رسیدن به آن خانه طی می‌کند. سنایی این ارتباط را در بیت «قبلهٔ جان استانهٔ صمدست / اُحد سینه کعبهٔ اَحدست» به زیبایی بیان می‌کند، جایی که سینه (که جانه قبل است) را با کعبه (خانه احد) مقایسه می‌کند و هر دو را در جهت ایگانگی خداوند می‌بینند.