در اشعار پروین اعتصامی، پارادوکس (تناقض ظاهری) به شیوه‌ای متفاوت از حافظ و نظامی به کار رفته است. پروین از این ابزار نه برای بیان مفاهیم پیچیدهٔ عرفانی، بلکه برای نقد اجتماعی و اخلاقی استفاده می‌کند. پارادوکس در شعر پروین، ابزاری است برای به چالش کشیدن باورهای غلط و ریاکاری‌های زمانه.
۱. پارادوکس در نقد ریاکاری
پروین، با استفاده از پارادوکس، برتری باطن پاک را بر ظاهر ریاکار نشان می‌دهد. او به این حقیقت اشاره می‌کند که اگرچه اعمال مذهبی در ظاهر مقدس‌اند، اما اگر با نیت ناپاک همراه باشند، بی‌ارزشند.
کعبه و دل:
«رو به کعبه هر که روی آورد، به قبلهٔ دل رسید / ورنه او را نبود، جز زحمت و رنج و درد»
این بیت، پارادوکس میان کعبه (نماد ظاهر) و قبلهٔ دل (نماد باطن) را نشان می‌دهد. پروین می‌گوید که اگر سفر به کعبه با خودسازی و پاکی نیت همراه نباشد، تنها رنج و مشقت به همراه دارد.
زاهد و عشق:
«زاهد از گوشهٔ مسجد برون آ / که عشق دردی که دارد از آن توست»
این مضمون، پارادوکس میان زاهد (نماد ظاهرپرستی) و عشق (نماد باطن) را نشان می‌دهد. پروین به زاهد گوشه‌گیر می‌گوید که حقیقت در عشق و درد کشیدن برای آن است، نه در گوشهٔ مسجد نشستن.
۲. پارادوکس در مفهوم فقر و ثروت
پروین با نگاهی انتقادی به نابرابری‌های اجتماعی، پارادوکس‌هایی در مورد فقر و ثروت خلق می‌کند.
نمونه:
«به دست تهی‌دست، اگر سیم هست / به از دست پر زر و دست تهی‌دست» (مضمون مشابه)
این بیت، پارادوکس میان دست تهی‌دست (نماد فقر) و دست پر زر (نماد ثروت) را نشان می‌دهد. پروین می‌گوید که یک دست تهی‌دست که با آن کاری نیکو انجام داده، ارزشمندتر از دستی پر از زر است که هیچ کار خیری از آن برنمی‌آید.
۳. پارادوکس در حقیقت و ظاهر
پروین، حقیقت را در سادگی و سادگی را در حقیقت می‌بیند. این نگاه نیز نوعی پارادوکس است.
نمونه:
«عاقل و دیوانه را یک فرق بیش نیست / آن به خود افتاده و آن به خلق»
این بیت، پارادوکس میان عقل و دیوانگی را نشان می‌دهد. پروین می‌گوید که گاهی یک فرد دیوانه که به درون خود توجه دارد، از یک فرد عاقل که تنها به قضاوت دربارهٔ دیگران می‌پردازد، به حقیقت نزدیک‌تر است.