در اشعار نظامی، پارادوکس (تناقض ظاهری) ابزاری هنرمندانه برای بیان مفاهیم عمیق و پیچیده، به ویژه در مورد عشق و حقیقت است. نظامی با قرار دادن مفاهیم متضاد در کنار هم، به حقیقت پنهان در آنها اشاره می‌کند و مخاطب را به تأمل وامی‌دارد.
۱. پارادوکس در مفهوم عشق
نظامی، عشق را پدیده‌ای فراتر از محدودیت‌ها و تعاریف می‌داند. او برای بیان این ویژگی عشق، از پارادوکس بهره می‌برد:
کعبه و خرابات:
«همش کعبه خزینه هم خرابات»
در این بیت، کعبه نماد قداست و خرابات نماد بی‌قیدی است. نظامی با این پارادوکس می‌گوید که عشق چنان جامع است که هم می‌تواند مقدس و ارزشمند باشد و هم رها و بی‌قید.
قبله و لات:
«هم از قبله سخن گوید هم از لات»
در این بیت، قبله نماد خداپرستی و لات نماد بت‌پرستی است. نظامی با این تناقض، بیان می‌کند که عشق ورای مرزهای دین و بی‌دینی است و می‌تواند هر دو را در خود جای دهد.
۲. پارادوکس در خودشناسی
نظامی برای بیان پیچیدگی وجود انسان نیز از پارادوکس استفاده می‌کند. او معتقد است که انسان، هم فانی است و هم جاودانه:
روح و جسم:
«اساس تو بر این گل نهاد / کعبهٔ جان در حرم دل نهاد»
در اینجا، «گل» نماد فانی بودن جسم و «کعبهٔ جان» نماد جاودانگی روح است. این پارادوکس نشان می‌دهد که اگرچه انسان از خاکی فانی آفریده شده، اما در درون خود حقیقتی والا و جاودانه دارد.
۳. پارادوکس در نقد اجتماعی
نظامی گاهی از پارادوکس برای نقد رفتار انسان‌ها نیز بهره می‌گیرد:
حاجی و خر:
«کردی خرکی به کعبه گم کرد / در کعبه دوید واشتلم کرد»
در این بیت، پارادوکس میان مکان مقدس (کعبه) و رفتار نامناسب (اشتلِم کردن) است. حاجی به کعبه رفته تا از گناهانش رها شود، اما به دلیل تعلقات دنیوی (گم کردن خر)، آرامش خود را از دست می‌دهد. این پارادوکس، نقد تندی بر ریاکاری و ظاهرپرستی است.