در بررسی اشعار مربوط به کعبه در آثار شاعران بزرگ فارسی، شخصیت حاجی نقش مهمی ایفا می‌کند. این شخصیت، نمادی از سالک و رهرو در مسیر حقیقت است، اما دیدگاه شاعران نسبت به او متفاوت است.
۱. حاجی در شعر حافظ: نماد ظاهرپرستی
حافظ، با نگاه انتقادی و پارادوکسیکال خود، اغلب از شخصیت حاجی برای نقد ظاهرپرستی و ریاکاری استفاده می‌کند.
تقابل حاجی و رند: در اشعار حافظ، حاجی اغلب در مقابل رند (نماد عارف حقیقی) قرار می‌گیرد. حاجی با اینکه از نظر ظاهری به کعبه رفته، اما ممکن است از حقیقت دور باشد. حافظ معتقد است که طهارت باطن از سفر حج مهم‌تر است و یک رند باده‌نوش ممکن است از یک حاجی ریاکار به خدا نزدیک‌تر باشد.
نمونه:
«چه حاجت که حاجی به مکه رود / چو او اندرون خویش نبیند خدا» (مضمون مشابه در اشعار حافظ)
در این مضمون، حافظ به حاجی‌ای که تنها به سفر ظاهری بسنده کرده، نقد می‌کند و او را به جستجوی حقیقت در درون خود فرا می‌خواند.
۲. حاجی در شعر سعدی: نماد اخلاص و تلاش
سعدی، با نگاه اخلاقی و ملموس خود، حاجی را به عنوان نمادی از اخلاص و تلاش در مسیر سلوک می‌بیند.
حاجی به عنوان سالک: در آثار سعدی، حاجی شخصیتی است که با صبر و استقامت، سختی‌های راه را تحمل می‌کند تا به مقصد برسد. این شخصیت، برای سعدی نمادی از اراده و کوشش در راه حقیقت است.
نمونه:
«بیا تا در این راه حاجی شویم / به کعبهٔ مقصود رهبری جوییم» (مضمون مشابه در آثار سعدی)
در این مضمون، سعدی خود و مخاطب را به همراهی با حاجی دعوت می‌کند تا با تلاش، به کعبهٔ مقصود برسند.
۳. حاجی در شعر ناصرخسرو: نماد تبعیت و آگاهی
ناصرخسرو، با رویکرد عقلانی خود، به حاجی نگاهی متفاوت دارد. در نظر او، حاجی کسی است که با آگاهی و تبعیت از حقیقت (امام) به کعبه می‌رود.
حج به شرط آگاهی: در کتاب "وجه دین"، ناصرخسرو اشاره می‌کند که "حج کردن روا نباشد تا خانه کعبه را نبیند". این سخن به این معناست که حج، باید با بصیرت و آگاهی انجام شود و این بصیرت در گرو شناخت امام است. بنابراین، حاجی ایده‌آل در نگاه او، فردی آگاه و تابع حقیقت است.
۴. حاجی در شعر پروین اعتصامی: نماد انتخاب و مسئولیت
پروین با نگاه انتقادی خود، حاجی را در جایگاهی قرار می‌دهد که باید بین ظاهر و باطن یکی را انتخاب کند.
حاجی و مسئولیت اجتماعی: پروین حاجی را به مسئولیت‌پذیری اجتماعی فرا می‌خواند. او از حاجی‌ای که به ظاهر کعبه می‌رود، اما از درد و رنج مردم غافل است، انتقاد می‌کند.
نمونه:
«ای آن که برای کعبه و مسجد می‌روی / به که خود سازی درون، اندر حق خود بنگری» (مضمون مشابه در آثار پروین)
در این مضمون، پروین به حاجی یادآور می‌شود که عدالت و نیکوکاری در حق دیگران، ارزشمندتر از زیارت‌های ظاهری است.