در آثار ناصرخسرو، توصیف بنا و ساختمان کعبه به صورت دقیق و مستند در کتاب سفرنامه آمده است.
ناصرخسرو، به عنوان یک مسافر و محقق، در سفرنامه خود به جزئیات فیزیکی کعبه پرداخته و اطلاعات ارزشمندی دربارهٔ ابعاد و ساختار آن در قرن پنجم هجری ارائه می‌دهد.
توصیفات فیزیکی
ابعاد کعبه: ناصرخسرو در بخش ۶۱ - صفت کعبه، ابعاد آن را با واحدهای اندازه‌گیری زمان خود، یعنی گز و ارش، بیان می‌کند. او طول، عرض و ارتفاع کعبه را به دقت اندازه‌گیری و ثبت کرده است.
دیوارها و سقف: وی به ضخامت دیوارها (شش شبر) و جنس سنگ‌های به کار رفته در آن اشاره می‌کند. همچنین، او ذکر می‌کند که سقف کعبه دارای دو طبقه است و بر ستون‌های چوبی بنا شده است.
در و اندرون کعبه: ناصرخسرو به جزئیات در ورودی کعبه، جنس چوب آن (ساج)، ارتفاع و عرض آن می‌پردازد و همچنین وضعیت داخل کعبه، از جمله کف‌پوش مرمر و دیوارهای آن را توصیف می‌کند. او در بخش ۶۲ - صفت اندرون کعبه، به وضعیت داخل آن اشاره می‌کند.
مقام‌ها و اطراف کعبه: در بخش ۶۰ - صفت مسجد الحرام و بیت کعبه، ناصرخسرو به توصیف دقیق مکان‌های اطراف کعبه مانند مقام ابراهیم، زمزم و همچنین حجرالاسود می‌پردازد.
این توصیفات دقیق و مشاهدات عینی، سفرنامهٔ ناصرخسرو را به یک منبع تاریخی و معماری معتبر تبدیل کرده است. این نگاه فیزیکی و مادی به کعبه، با نگاه فلسفی و نمادین او در قصایدش متفاوت است و نشان‌دهندهٔ جامع‌نگری این حکیم بزرگ است.
ابعاد کعبه
ابعاد کعبه در سفرنامهٔ ناصرخسرو به دقت و با استفاده از واحدهای اندازه‌گیری آن دوران، یعنی گز و ارش، توصیف شده است. این توصیفات به دلیل مشاهدات عینی ناصرخسرو، ارزشی تاریخی دارند.
ناصرخسرو در بخش ۶۱ - صفت کعبه، ابعاد آن را این‌گونه ذکر می‌کند:
ارتفاع (بالای در): شش ارش و نیم
عرض (پهنای هر مصراع در): یک گز و نیم
طول دیوارها: بیست و چهار گز
او همچنین به جزئیات دیگری مانند جنس در (چوب ساج) و جنس کف‌پوش داخل خانه (رخام سفید) اشاره می‌کند. این اطلاعات به ما تصویری واضح از کعبه در قرن پنجم هجری ارائه می‌دهند و نشان می‌دهند که ناصرخسرو در سفر خود به مکه، با دقت یک محقق به بررسی بناهای مقدس پرداخته است.
دیوارها و سقف
در سفرنامهٔ ناصرخسرو، توصیف دیوارها و سقف کعبه نیز با دقت و جزئیات بیان شده است.
در بخش ۶۲ - صفت اندرون کعبه، ناصرخسرو به شرح زیر می‌پردازد:
ضخامت دیوارها: او ضخامت دیوار کعبه را شش شبر (حدوداً ۱.۲ متر) می‌داند. این اطلاعات نشان‌دهندهٔ استحکام و عظمت بنا است.
پوشش دیوارها: ناصرخسرو ذکر می‌کند که در آن زمان، داخل کعبه با پارچه‌های سیاه و سبز پوشانده شده بود. او همچنین می‌افزاید که به جز یک ستون، سایر قسمت‌ها با این پارچه‌ها پوشانده شده‌اند.
سقف: او سقف کعبه را دارای دو طبقه می‌داند که هر دو بر روی سه ستون چوبی قرار دارند. این ستون‌ها بسیار قطور هستند و در آنها کنده‌کاری‌هایی صورت گرفته است.
این توصیفات، نشان‌دهندهٔ توجه ناصرخسرو به جزئیات فیزیکی و معماری کعبه است و سفرنامهٔ او را به یک منبع ارزشمند برای شناخت کعبه در قرن پنجم هجری تبدیل می‌کند. این نگاه دقیق و مستند، با نگاه نمادین و باطنی او در قصایدش متفاوت است.
در و اندرون کعبه:
در سفرنامهٔ ناصرخسرو، توصیف در و اندرون کعبه با دقت بسیار زیاد و جزئیات دقیق آمده است. او به عنوان یک شاهد عینی، آنچه را که در قرن پنجم هجری دیده، ثبت کرده است.
توصیف در کعبه
ناصرخسرو در بخش ۶۱ - صفت کعبه، به شرح در ورودی کعبه می‌پردازد:
جنس در: از چوب ساج است.
تعداد لنگه‌ها: در دارای دو مصراع (دو لنگه) است.
ارتفاع و عرض: ارتفاع در شش ارش و نیم (حدوداً ۳.۵ متر) و پهنای هر لنگهٔ آن یک گز و نیم (حدوداً ۱.۵ متر) است.
این توصیفات نشان می‌دهد که در آن زمان، در کعبه نسبت به امروز بزرگ‌تر بوده است و نشان از شکوه و عظمت بنا دارد.
توصیف اندرون کعبه
در بخش ۶۲ - صفت اندرون کعبه، ناصرخسرو وارد کعبه می‌شود و مشاهدات خود را ثبت می‌کند:
کف‌پوش: زمین خانه با سنگ‌های مرمر سفید فرش شده است.
دیوارها: او می‌گوید که دیوارها با پارچه‌های سیاه و سبز پوشانده شده‌اند.
ستون‌ها: درون کعبه سه ستون چوبی وجود دارد که بسیار قطور و محکم هستند و سقف بر روی آنها قرار گرفته است. او به کارهای هنری و کنده‌کاری‌های روی این ستون‌ها نیز اشاره می‌کند.
این اطلاعات، تصویری زنده و دقیق از داخل کعبه در زمان ناصرخسرو به دست می‌دهد و نشان می‌دهد که او با نگاه یک محقق به توصیف بناهای مقدس پرداخته است.
مقام‌ها و اطراف کعبه:
در سفرنامهٔ ناصرخسرو، توصیف مقام‌ها و اطراف کعبه نیز با دقت فراوان و جزئی‌نگری یک مسافر به تصویر کشیده شده است.
او در بخش‌های مربوط به مکه و مسجدالحرام، به مکان‌های مهم پیرامون کعبه اشاره می‌کند و ویژگی‌های آنها را شرح می‌دهد:
مقام ابراهیم (ع): ناصرخسرو از این مکان به عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های مسجدالحرام یاد می‌کند و می‌نویسد که سنگ مشهور مقام ابراهیم (سنگی که جای پای حضرت ابراهیم بر آن نقش بسته است) در یک قفس چوبی نگهداری می‌شده است.
حجرالاسود: او به اهمیت حجرالاسود (سنگ سیاه) اشاره می‌کند و می‌نویسد که این سنگ در گوشه‌ای از کعبه قرار دارد. در بخش ۷۶ سفرنامه، او به داستان ربوده شدن این سنگ توسط قرمطیان اشاره می‌کند و از آن به عنوان «مغناطیس مردمان» یاد می‌کند، که نشان‌دهندهٔ اهمیت و کشش معنوی آن برای مردم است.
چاه زمزم: ناصرخسرو در سفرنامه به چاه زمزم و آبی که از آن می‌جوشد، اشاره می‌کند و از آن به عنوان یک منبع مقدس و پربرکت یاد می‌کند.
صفا و مروه: او به تپه‌های صفا و مروه و مراسم سعی بین این دو تپه نیز اشاره می‌کند و این مکان‌ها را از جمله بخش‌های مقدس اطراف کعبه می‌داند.
این توصیفات دقیق، سفرنامهٔ ناصرخسرو را به یک منبع تاریخی و جغرافیایی ارزشمند برای شناخت فضای مکه در قرن پنجم هجری تبدیل کرده است.