انوری و خاقانی، هر دو از بزرگ‌ترین قصیده‌سرایان زبان فارسی هستند که در مدح ممدوحان خود به اوج اغراق و ستایش رسیده‌اند. با این حال، شیوهٔ آنها در بهره‌گیری از نمادهای مذهبی مانند «کعبه»، تفاوت‌های چشمگیری دارد که در ادامه به آن می‌پردازیم.
۱. رویکرد خاقانی: پیچیدگی و عرفان
خاقانی، شاعری است که در مدح خود از نمادگرایی پیچیده و رویکرد عرفانی بهره می‌گیرد. او کعبه را نه تنها یک بنای مقدس، بلکه نمادی از حقیقت مطلق، قبلهٔ جان و دست‌نیافتنی بودن ممدوح می‌داند. در نگاه خاقانی، ممدوح چنان مقامی دارد که حتی خود کعبه نیز در برابر او مقامی پایین‌تر دارد.
اغراق فراگیر: خاقانی با استفاده از ترکیبات منحصر به فردی مانند «کعبه است حضرت او»، «ایوانش را کز کعبه بیش» و «رفت زی کعبه که آرد کعبه را زی تو شفیع»، ممدوح خود را تا سر حد یک وجود مقدس و حتی فراتر از کعبه بالا می‌برد.
پیوند با عرفان: خاقانی در مدح خود، از مفاهیم عرفانی بهره می‌گیرد و ممدوح را به عنوان قبلهٔ درونی و مرکز حقیقت معرفی می‌کند. او می‌گوید: «دلم کعبه است»، که نشان می‌دهد حقیقت، در درون او نهفته است.
استفاده از تضاد: خاقانی با استفاده از تضادهایی مانند «کعبه و دیر»، نشان می‌دهد که در نظر او، اعمال ظاهری به تنهایی کافی نیستند و حقیقت در جایی فراتر از این تضادهاست.
۲. رویکرد انوری: سادگی و قدرت
انوری، شاعری است که در مدح خود از زبان ساده‌تر و مستقیم‌تر بهره می‌گیرد. او از نمادهای مذهبی مانند «کعبه» استفاده می‌کند، اما این استفاده، عموماً در چارچوب مدح و ستایش باقی می‌ماند و کمتر به پیچیدگی‌های عرفانی و فلسفی خاقانی می‌رسد.
اغراق مستقیم: انوری از ترکیباتی مانند «کعبه است او» و «قبلهٔ جهانیان» استفاده می‌کند تا ممدوح را به عنوان قبلهٔ جهان معرفی کند.
سادگی در استعاره: استعاره‌های انوری عموماً ساده‌تر و قابل فهم‌تر از خاقانی هستند. او کمتر از ترکیب‌های پیچیده و دشوار استفاده می‌کند و بیشتر بر روی قدرت کلمات و معانی مستقیم آنها تمرکز دارد.
استفاده از تمثیل: انوری در مدح خود از تمثیل استفاده می‌کند تا به ممدوح خود اعتبار بخشد. او ممدوح را به عنوان کسی که «برتر از کعبه» است معرفی می‌کند، اما کمتر به عمق عرفانی و فلسفی آن می‌پردازد.
۳. جمع‌بندی: تفاوت در عمق و شیوهٔ بیان
در نهایت، تفاوت اصلی میان انوری و خاقانی در استفاده از نماد «کعبه» در عمق و شیوهٔ بیان آن‌هاست.
ویژگی‌ها خاقانی انوری
رویکرد عرفانی و فلسفی مستقیم و تمثیلی
اغراق بسیار پیچیده و فراگیر ساده و قابل فهم
زبان دشوار و پر از ترکیب‌های نو ساده و روان
هدفبیان حقیقت درونی و قداست ستایش و اعتلای مقام ممدوح