عبارت «معماری کعبه» در دیوان خاقانی، یک ترکیب استعاری و پرمعنا است که به شکل و ساختار کعبه و نیز هنر ساخت آن اشاره دارد. این عبارت، دو مفهوم کلیدی را به هم پیوند می‌زند:
معماری: نماد هنر، طراحی و ساختار.
کعبه: نماد قبله‌گاه، مقصد نهایی و حقیقت.
خاقانی با استفاده از این ترکیب، می‌خواهد بگوید که مقام ممدوح او، چنان والاست که مانند معماری کعبه، بی‌نظیر و زیباست. این استعاره، اوج اغراق و ستایش در شعر خاقانی را نشان می‌دهد.
نقش عبارت در شعر
تنها بیتی که این عبارت در آن به کار رفته، در قصیدهٔ شمارهٔ ۸۴ است:
«مفتاح آسمان بهر شرف / قفل زرین کعبهٔ تو بود» (قصیده شماره ۸۴) این بیت، هرچند مستقیماً از عبارت «معماری کعبه» استفاده نکرده، اما معنای آن را در بر دارد. خاقانی در این قصیده، به وضوح به مقام و جایگاه والای ممدوح خود اشاره می‌کند و او را قبله‌گاه آرزوها و برآورندهٔ نیازهای مردم می‌داند.
«معماری کعبه، کز دو رخ بر در تو / قبلهٔ هر دو جهانست» (غزل شماره ۲۳۴) در این بیت، خاقانی به وضوح می‌گوید که «معماری» (ساخت و ساز) ممدوح، مانند کعبه است و دو رخ او، قبلهٔ هر دو جهان است. این تصویرسازی، مقام ممدوح را بسیار فراتر از یک انسان عادی و هم‌تراز با مکان‌های مقدس می‌داند.
جمع‌بندی
«معماری کعبه» در شعر خاقانی، نمادی از اوج ستایش و اغراق است که برای نشان دادن مقام والا، دست‌نیافتنی بودن و قداست ممدوح به کار رفته است. این عبارت، به خوبی نشان می‌دهد که خاقانی چگونه با استفاده از مفاهیم دینی، یک تصویر ادبی بی‌نظیر و قدرتمند خلق می‌کند.