عبارت «مردان کعبه» در دیوان خاقانی، یک اصطلاح ترکیبی است که به زائران و عاشقان کعبه اشاره دارد. این عبارت، فراتر از یک معنای ساده، نمادی از شجاعت، اراده، و بندگی خالصانه است. خاقانی از این نماد برای بیان مفاهیم مختلفی از جمله تضاد میان ظاهر و باطن، و ستایش ممدوحان استفاده می‌کند.
نقش عبارت در شعر
تنها بیتی که این عبارت در آن به کار رفته، در قصیدهٔ شمارهٔ ۸۴ است:
«مفتاح آسمان بهر شرف / قفل زرین کعبهٔ تو بود» (قصیده شماره ۸۴) این بیت، هرچند مستقیماً از عبارت «مردان کعبه» استفاده نکرده، اما معنای آن را در بر دارد. خاقانی در این قصیده، به وضوح به مقام و جایگاه والای ممدوح خود اشاره می‌کند و او را قبله‌گاه آرزوها و برآورندهٔ نیازهای مردم می‌داند.
«مردان کعبه، کز دو رخ بر در تو / قبلهٔ هر دو جهانست» (غزل شماره ۲۳۴) در این بیت، خاقانی به وضوح می‌گوید که «مردان کعبه»، یعنی زائران و عاشقان کعبه، قبلهٔ هر دو جهان هستند. این تصویرسازی، مقام این افراد را بسیار فراتر از انسان‌های عادی و هم‌تراز با فرشتگان می‌داند.
جمع‌بندی
«مردان کعبه» در شعر خاقانی، نمادی از اوج ستایش و اغراق است که برای نشان دادن مقام والا، دست‌نیافتنی بودن و قداست ممدوح به کار رفته است. این عبارت، به خوبی نشان می‌دهد که خاقانی چگونه با استفاده از مفاهیم دینی، یک تصویر ادبی بی‌نظیر و قدرتمند خلق می‌کند.