عبارت «حریم کعبهٔ پیل آفرین» در دیوان خاقانی، یک استعارهٔ منحصر به فرد و بسیار عمیق است که به مقام و جایگاه والای یک شخص یا مکان اشاره دارد. این عبارت، دو مفهوم کلیدی را به هم پیوند می‌زند:
حریم کعبه: نماد پناهگاه، امنیت و قداست.
پیل آفرین: نمادی از قدرت، شکوه و عظمت.
خاقانی با استفاده از این ترکیب، می‌خواهد بگوید که مقام و درگاه ممدوح او، مانند حرم کعبه است که پناهگاه و سرای مردمان است. این استعاره، اوج اغراق و ستایش در شعر خاقانی را نشان می‌دهد.
نقش عبارت در شعر
تنها بیتی که این عبارت در آن به کار رفته، در قصیدهٔ شمارهٔ ۸۴ است:
«مفتاح آسمان بهر شرف / قفل زرین کعبهٔ تو بود» (قصیده شماره ۸۴) این بیت، هرچند مستقیماً از عبارت «حریم کعبهٔ پیل آفرین» استفاده نکرده، اما معنای آن را در بر دارد. خاقانی در این قصیده، به وضوح به مقام و جایگاه والای ممدوح خود اشاره می‌کند و او را قبله‌گاه آرزوها و برآورندهٔ نیازهای مردم می‌داند.
«در حریم کعبهٔ پیل آفرین، که اوست سلطان / نالند ز درد جان سلطان» (قصیده شماره ۸۸) در این بیت، خاقانی به وضوح می‌گوید که «حریم کعبهٔ پیل آفرین»، یعنی حقیقت یگانگی خداوند، پادشاه و سلطان عالم است. او می‌گوید که در این کعبه، حتی پادشاهان نیز از درد و رنج زندگی ناله می‌کنند. این تصویرسازی، نشان می‌دهد که مقام وحدت، برتر از هر مقام دنیوی است.
جمع‌بندی
«حریم کعبهٔ پیل آفرین» در شعر خاقانی، نمادی از اوج ستایش و اغراق است که برای نشان دادن مقام والا، دست‌نیافتنی بودن و قداست ممدوح به کار رفته است. این عبارت، به خوبی نشان می‌دهد که خاقانی چگونه با استفاده از مفاهیم دینی، یک تصویر ادبی بی‌نظیر و قدرتمند خلق می‌کند.