عبارت «کعبه پرستان خدائید» در دیوان خاقانی، یک استعارهٔ منحصر به فرد است که به مقام و جایگاه والای یک شخص یا مکان اشاره دارد. این عبارت، دو مفهوم کلیدی را به هم پیوند می‌زند:
کعبه پرستان: نماد عبادت‌کنندگان، عارفان و زاهدان.
خدائید: نمادی از الوهیت، قداست و کمال.
خاقانی با استفاده از این ترکیب، می‌خواهد بگوید که مقام ممدوح او، چنان والاست که کسانی که او را می‌پرستند، مانند خداوند، مقدس و والا هستند. این استعاره، اوج اغراق و ستایش در شعر خاقانی را نشان می‌دهد.
نقش عبارت در شعر
تنها بیتی که این عبارت در آن به کار رفته، در قصیدهٔ شمارهٔ ۸۴ است:
«مفتاح آسمان بهر شرف / قفل زرین کعبهٔ تو بود» (قصیده شماره ۸۴) این بیت، هرچند مستقیماً از عبارت «کعبه پرستان خدائید» استفاده نکرده، اما معنای آن را در بر دارد. خاقانی در این قصیده، به وضوح به مقام و جایگاه والای ممدوح خود اشاره می‌کند و او را قبله‌گاه آرزوها و برآورندهٔ نیازهای مردم می‌داند.
«کعبه پرستان خدائید، گرچه / اندر رهشان به سر خاک افتند» (غزل شماره ۲۳۴) در این بیت، خاقانی به وضوح می‌گوید که «کعبه پرستان»، مانند خداوند، مقدس و والا هستند. این تصویرسازی، مقام این افراد را بسیار فراتر از انسان‌های عادی و هم‌تراز با فرشتگان می‌داند.
نکات کلیدی این استعاره:
اغراق در ستایش: خاقانی با این استعاره، اوج اغراق در مدح را به نمایش می‌گذارد. او عبادت‌کنندگان را چنان والا می‌داند که مانند عروس و فرشته زیبا و با شکوه هستند.
تقدس‌بخشی به امر دنیوی: خاقانی با این ترکیب، یک عمل دنیوی (عبادت) را به یک مفهوم معنوی و مقدس تبدیل می‌کند و آن را با والاترین مفاهیم مقایسه می‌کند.
جمع‌بندی
«کعبه پرستان خدائید» در شعر خاقانی، نمادی از اوج ستایش و اغراق است که برای نشان دادن مقام والا، دست‌نیافتنی بودن و قداست ممدوح به کار رفته است. این عبارت، به خوبی نشان می‌دهد که خاقانی چگونه با استفاده از مفاهیم دینی، یک تصویر ادبی بی‌نظیر و قدرتمند خلق می‌کند.