عبارت «کعبه است درت» در دیوان خاقانی، یک استعارهٔ منحصر به فرد است که به مقام و جایگاه والای یک شخص یا مکان اشاره دارد. «درت» به معنای «درگاه تو» است. خاقانی با استفاده از این ترکیب، درگاه ممدوح خود را تا مرتبهٔ کعبه بالا می‌برد و آن را قبله‌گاه آرزوها و مقصود نهایی مردم می‌داند. این استعاره، اوج اغراق و ستایش در شعر خاقانی را نشان می‌دهد.
نقش عبارت در شعر
تنها بیتی که این عبارت در آن به کار رفته، در قصیدهٔ شمارهٔ ۱۶۱ است:
«کعبه است درت، قبلهٔ جان / دین است برت، ملک و جهان» (قصیده شماره ۱۶۱)
در این بیت، خاقانی به وضوح می‌گوید که «درگاه» ممدوح او، مانند «کعبه» است. این استعاره، مقام ممدوح را چنان والا می‌داند که قبله‌گاه جان‌ها و دین مردمان است. این تصویرسازی، مقام ممدوح را بسیار فراتر از یک انسان عادی و هم‌تراز با مکان‌های مقدس می‌داند.
نکات کلیدی این استعاره:
اغراق در ستایش: خاقانی با این استعاره، اوج اغراق در مدح را به نمایش می‌گذارد. او ممدوح را چنان والا می‌داند که کعبه نیز، در برابر او، تنها یک وسیله است.
تقدس‌بخشی به امر دنیوی: خاقانی با این ترکیب، یک مکان دنیوی (درگاه پادشاه) را به یک مفهوم معنوی و مقدس تبدیل می‌کند و آن را با والاترین مفاهیم مقایسه می‌کند.
مرکزیت و مرجعیت: این عبارت نشان می‌دهد که «حضرت» ممدوح، مانند کعبه، مرکز و قبلهٔ تمام مردمان است و هرکس که به دنبال کمال و برآورده شدن حاجت است، باید به درگاه او روی آورد.
جمع‌بندی
«کعبه است درت» در شعر خاقانی، نمادی از اوج ستایش و اغراق است که برای نشان دادن مقام والا، دست‌نیافتنی بودن و قداست ممدوح به کار رفته است. این عبارت، به خوبی نشان می‌دهد که خاقانی چگونه با استفاده از مفاهیم دینی، یک تصویر ادبی بی‌نظیر و قدرتمند خلق می‌کند.