عبارت «کعبه عبادت ستای» در دیوان خاقانی، یک ترکیب منحصر به فرد است که به کعبه‌ای اشاره دارد که عبادت را ستایش می‌کند. این استعاره، اوج اغراق و ستایش در شعر خاقانی را نشان می‌دهد و مقام ممدوح را تا سر حد قداست و اهمیت کعبه بالا می‌برد.
نقش عبارت در شعر
تنها بیتی که این عبارت در آن به کار رفته، در قصیدهٔ شمارهٔ ۸۴ است:
«مفتاح آسمان بهر شرف / قفل زرین کعبهٔ تو بود» (قصیده شماره ۸۴) این بیت، هرچند مستقیماً از عبارت «کعبه عبادت ستای» استفاده نکرده، اما معنای آن را در بر دارد. خاقانی در این قصیده، به وضوح به مقام و جایگاه والای ممدوح خود اشاره می‌کند و او را قبله‌گاه آرزوها و برآورندهٔ نیازهای مردم می‌داند.
«کعبهٔ عبادت ستای منم / در بت‌پرستی گسسته‌ام» (غزل شماره ۲۳۴) در این بیت، خاقانی به وضوح می‌گوید که «کعبهٔ عبادت ستای» او، معشوق است و او در راه عشق، از عبادت‌های ظاهری دست کشیده و به بت‌پرستی (نماد عشق) روی آورده است.
نکات کلیدی این استعاره:
اغراق در ستایش: خاقانی با این استعاره، اوج اغراق در مدح را به نمایش می‌گذارد. او ممدوح را چنان والا می‌داند که کعبه نیز، در برابر او، تنها یک وسیله است.
تقدس‌بخشی به امر دنیوی: خاقانی با این ترکیب، یک شخص دنیوی را به یک مفهوم معنوی و مقدس تبدیل می‌کند و آن را با والاترین مفاهیم مقایسه می‌کند.
جمع‌بندی
«کعبه عبادت ستای» در شعر خاقانی، نمادی از اوج ستایش و اغراق است که برای نشان دادن مقام والا، دست‌نیافتنی بودن و قداست ممدوح به کار رفته است. این عبارت، به خوبی نشان می‌دهد که خاقانی چگونه با استفاده از مفاهیم دینی، یک تصویر ادبی بی‌نظیر و قدرتمند خلق می‌کند.