عبارت «کعبهٔ جان» در دیوان خاقانی، یکی از عمیق‌ترین و لطیف‌ترین استعاره‌هایی است که برای اشاره به معشوق و حقیقت درونی به کار رفته است. این عبارت، کعبه را از یک بنای سنگی، به یک مفهوم روحانی و باطنی تبدیل می‌کند و نشان می‌دهد که قبله و مقصد نهایی شاعر، نه یک مکان، بلکه وجودی معنوی و مقدس است.
۱. «کعبهٔ جان» به عنوان معشوق
برجسته‌ترین کاربرد «کعبهٔ جان»، برای توصیف معشوق است. در این نگاه، معشوق چنان والا و ارزشمند است که جایگاه کعبه را می‌گیرد و روح و جان شاعر برای رسیدن به او، مانند زائر مشتاق، به طواف می‌پردازد:
«کعبهٔ جان او و عید دل هم اوست / جان و دل قربان همه سالش کنم» (غزل شماره ۲۴۸) در این بیت، معشوق نه تنها قبله‌گاه و مقصد روح شاعر است، بلکه باعث شادی و عید دل او نیز می‌شود. خاقانی با این استعاره، اوج ارادت و فداکاری خود را نشان می‌دهد و می‌گوید که جان و دلش را هر ساله قربانی این معشوق مقدس می‌کند. این نگاه، عشق را به یک عمل عبادی مقدس تبدیل می‌کند.
۲. «کعبهٔ جان» به عنوان حقیقت درونی
در لایه‌ای عمیق‌تر، «کعبهٔ جان» به حقیقت درونی و باطنی انسان اشاره دارد. در این حالت، مقصد سفر روحانی، به جای یک مکان بیرونی، به درون خود انسان منتقل می‌شود.
«دلم کعبه است و تن حلقه چگونه حلقه‌ای کانرا / ز بس دندانه گر بینی دهان زمزمش خوانی» (قصیده شماره ۲۲۱) در این بیت، خاقانی به روشنی می‌گوید که دلش «کعبه» است و تنش «حلقه»ای بر در آن. این تصویر نشان می‌دهد که او سفر به حقیقت را از درون خود آغاز کرده است. این نگاه، کاملاً با مفاهیم عرفانی همخوانی دارد که معتقدند کعبهٔ واقعی و اصلی، در قلب هر انسان قرار دارد.
۳. «کعبهٔ جان» و تقابل میان باطن و ظاهر
خاقانی با استفاده از «کعبهٔ جان»، تقابلی میان اعمال ظاهری و تجربه‌های باطنی ایجاد می‌کند. او ارزش باطن را بر ظاهر برتری می‌نهد و نشان می‌دهد که حقیقت درونی مهم‌تر از اعمال و مناسک بیرونی است:
«روح در صبح صادق کعبهٔ جان دیده‌اند» (قصیده شماره ۶۷) در اینجا، شاعر می‌گوید که روح سالکان واقعی، در صبح صادق (لحظهٔ کشف و شهود)، «کعبهٔ جان» را دیده است. این رؤیت درونی و روحانی، از دیدن کعبهٔ فیزیکی ارزشمندتر است و به معنای رسیدن به حقیقت محض است.
جمع‌بندی
«کعبهٔ جان» در شعر خاقانی، نمادی از تقدس، عشق، و حقیقت درونی است. این استعاره، نه تنها زیبایی شعری، بلکه عمق اندیشهٔ عرفانی خاقانی را نیز آشکار می‌کند که قبله‌گاه و مقصد نهایی را در وجود معشوق و باطن انسان می‌داند.