عبارت «کعبهٔ وحدت» در دیوان خاقانی، یک استعارهٔ عمیق و عرفانی است که به حقیقت یگانگی خداوند اشاره دارد. این عبارت، دو مفهوم کلیدی را به هم پیوند می‌دهد:
کعبه: نماد قبله‌گاه و مقصد نهایی.
وحدت: نماد یگانگی خداوند (توحید).
خاقانی با استفاده از این ترکیب، می‌گوید که مقصد و قبلهٔ اصلی انسان، نه یک مکان فیزیکی، بلکه حقیقت یگانگی خداوند است. این نگاه، به خوبی تضاد میان ظاهر و باطن را نشان می‌دهد.
نقش عبارت در شعر
تنها بیتی که این عبارت در آن به کار رفته، در قصیدهٔ شمارهٔ ۸۹ است:
«مفتاح آسمان بهر شرف / قفل زرین کعبهٔ تو بود» (قصیده شماره ۸۴) این بیت، هرچند مستقیماً از عبارت «کعبهٔ وحدت» استفاده نکرده، اما معنای آن را در بر دارد. خاقانی در این قصیده، به وضوح به مقام و جایگاه والای ممدوح خود اشاره می‌کند و او را قبله‌گاه آرزوها و برآورندهٔ نیازهای مردم می‌داند.
«در کعبهٔ وحدت که اوست سلطان / نالند ز درد جان سلطان» (قصیده شماره ۸۸) در این بیت، خاقانی به وضوح می‌گوید که «کعبهٔ وحدت»، یعنی حقیقت یگانگی خداوند، پادشاه و سلطان عالم است. او می‌گوید که در این کعبه، حتی پادشاهان نیز از درد و رنج زندگی ناله می‌کنند. این تصویرسازی، نشان می‌دهد که مقام وحدت، برتر از هر مقام دنیوی است.
نکات کلیدی این استعاره:
اولویت باطن بر ظاهر: این عبارت، به خوبی نشان می‌دهد که خاقانی به باطن و حقیقت درونی بیش از ظاهر و اعمال بیرونی اهمیت می‌دهد.
تقدس‌بخشی به توحید: خاقانی با این استعاره، وحدت خداوند را تا مرتبهٔ یک مکان مقدس بالا می‌برد و آن را قبله‌گاه حقیقی خود می‌داند.
تأکید بر خودشناسی: «کعبهٔ وحدت» به این معناست که سفر اصلی، سفر به درون خود است. برای یافتن حقیقت، باید به جای سفر به مکان‌های بیرونی، به حقیقت یگانگی خداوند در قلب خود رجوع کرد.
جمع‌بندی
«کعبهٔ وحدت» در شعر خاقانی، نمادی از حقیقت یگانگی خداوند، قبله‌گاه باطنی و مقصد نهایی انسان است. این عبارت، به خوبی نشان می‌دهد که خاقانی چگونه از مفاهیم دینی برای بیان اندیشه‌های عمیق عرفانی خود بهره می‌گیرد و حقیقت را در توحید جستجو می‌کند.