عبارت «کعبهٔ دیگر بنا» در دیوان خاقانی، یک استعارهٔ منحصر به فرد است که به مقام و جایگاه والای یک شخص یا مکان اشاره دارد. خاقانی با استفاده از این عبارت، ممدوح خود را تا مرتبهٔ پیامبر بالا می‌برد که می‌تواند مانند ابراهیم (ع) کعبه‌ای جدید بنا کند. این استعاره، اوج اغراق و ستایش در شعر خاقانی را نشان می‌دهد.
نقش عبارت در شعر
تنها بیتی که این عبارت در آن به کار رفته، در قصیدهٔ شماره ۱۴ است:
«گر دو شود قبله‌مان بس عجبی نی از آنک / او به شماخی نهاد کعبهٔ دیگر بنا» (قصیده شماره ۱۴) در این بیت، خاقانی به ممدوح خود، اخستان شروانشاه، اشاره می‌کند. او می‌گوید اگر قبلهٔ ما دو تا شود، جای تعجب نیست، زیرا پادشاه (ممدوح) در شهر شماخی، «کعبه‌ای دیگر» بنا کرده است.
نکات کلیدی این استعاره:
اغراق و ستایش: این عبارت، یک اغراق شاعرانه است که جایگاه ممدوح را به اندازهٔ پیامبران (ابراهیم) بالا می‌برد. خاقانی با این تشبیه، می‌خواهد بگوید که ممدوح او چنان مقامی دارد که درگاهش، مانند کعبه، قبله‌گاه آرزوها و مقصود مردم است.
مرکزیت و اهمیت شماخی: این بیت، شهر شماخی را به مرکزیت و اهمیت مکه می‌رساند. با بنا شدن «کعبهٔ دیگر» در این شهر، شماخی تبدیل به یک مکان مقدس و مهم می‌شود.
تبدیل دنیوی به معنوی: خاقانی با این استعاره، یک مکان دنیوی (شماخی) و یک شخص عادی (پادشاه) را به یک مفهوم معنوی و مقدس (کعبه) تبدیل می‌کند. این کار، یکی از ویژگی‌های بارز سبک اوست که مفاهیم دینی را در خدمت اغراض ادبی قرار می‌دهد.
جمع‌بندی
«کعبهٔ دیگر بنا» در شعر خاقانی، نمادی از اوج ستایش و اغراق است که برای نشان دادن مقام والا، مرکزیت و قداست ممدوح به کار رفته است. این عبارت، به خوبی نشان می‌دهد که خاقانی چگونه با استفاده از مفاهیم دینی، یک تصویر ادبی بی‌نظیر و قدرتمند خلق می‌کند.