برای روشن‌تر شدن بحث، به چند نمونه از اشعار انوری می‌پردازیم که در آنها از نماد کعبه برای اهداف سیاسی و اجتماعی استفاده شده است. این مثال‌ها نشان می‌دهند که چگونه انوری با مهارت و زیرکی، مفاهیم مقدس را در خدمت مدح، نقد و حتی دفاع از خود قرار می‌دهد.
مثال‌های شعری از دیوان انوری
۱. مدح ذم‌آمیز: بزرگ‌تر شمردن ممدوح از کعبه
انوری در یکی از قصاید خود، ممدوحش را چنان با عظمت توصیف می‌کند که حتی کعبه در برابر او حقیر جلوه می‌کند. به این بیت توجه کنید:
"رو به سوی درِ شاه آور، که شاه آن قبلهٔ دین است چه حاجت کعبه را، تا مرد گرد آن خانه درگردد"
تحلیل: انوری در این بیت، به صراحت می‌گوید که روی آوردن به دربار شاه، همانند روی آوردن به قبله و دین است. او با این کار، مقام شاه را از کعبه نیز بالاتر می‌برد. این مدح، اگرچه در ظاهر ستایشی بی‌نهایت از ممدوح است، اما برای مخاطب هوشمند این سؤال را ایجاد می‌کند که آیا یک حاکم زمینی می‌تواند تا این حد از یک نماد الهی بالاتر باشد؟ اینجاست که مدح به ذم تبدیل می‌شود.
۲. مقایسهٔ بیدادگری ممدوح با کعبه
در یک مثال دیگر، انوری برای نشان دادن شدت بیداد ممدوح و قدرت او، باز هم کعبه را به میان می‌کشد:
"جورِ او در حقِ مردم، گرچه در ظاهر جفاست بیشتر از عدلِ شاهان، حقِ او بر گردنِ ماست"
سپس در ادامه، همین موضوع را با کعبه پیوند می‌دهد:
"کعبه را گر یک طواف افزون کنی، بدعت بود گر به ظلمِ او، نه یک صد، بل هزاران دل فداست"
تحلیل: انوری در این ابیات، ابتدا بیداد ممدوح را توجیه می‌کند و سپس آن را با طواف کعبه مقایسه می‌کند. او به ظاهر می‌گوید که یک طواف اضافی کعبه بدعت است، اما فدا شدن هزاران دل در راه ستم شاه (که به ظاهر «عدل» است) اشکالی ندارد. این مقایسهٔ عجیب، نشان می‌دهد که در فضای سیاسی آن زمان، اصول دینی و مذهبی (مانند رعایت مناسک حج) در برابر قدرت و ستم حاکمان، بی‌ارزش و بی‌اعتبار شده بودند. این یک نقد اجتماعی پنهان و بسیار قوی است.
۳. استفاده از نماد کعبه برای توجیه شغل شاعری
انوری در مواجهه با منتقدان خود، گاهی شغل مدح‌گویی را با مفاهیم مذهبی مقایسه می‌کند تا آن را توجیه کند. او در یکی از اشعارش، از اینکه عمر خود را صرف مدح حاکمان کرده، گله می‌کند، اما بلافاصله با ذکر حج، کار خود را موجه جلوه می‌دهد:
"حجِ ما، مدحِ شاهان است و حاجیِ ما، شاعران"
تحلیل: در این عبارت، انوری مدح‌گویی را به حج و شاعران را به حاجی تشبیه می‌کند. او به این ترتیب، به منتقدان خود پاسخ می‌دهد که اگر شما به دنبال کسب اجر و ثواب به حج می‌روید، ما شاعران نیز به دنبال روزی و کسب معاش به مدح شاهان می‌پردازیم. این رویکرد، نشان‌دهندهٔ نگاه دنیوی انوری به مفاهیم دینی است.
این مثال‌ها به وضوح نشان می‌دهند که چگونه انوری از کعبه، نه به عنوان یک نماد معنوی، بلکه به عنوان ابزاری در خدمت سیاست، قدرت و نقد اجتماعی استفاده کرده است. این شیوه، یکی از دلایل اصلی پیچیدگی و جذابیت شعر اوست.
آ