در ابیات مرتبط با کعبه، انوری از گفتار پیچیده یا بیان چندلایه برای مدح یا هجو استفاده می‌کند. این پیچیدگی ناشی از درهم‌آمیختن مفاهیم دینی، سیاسی، و اخلاقی در یک چارچوب ادبی است. شاعر به جای بیان مستقیم، از استعاره، کنایه و پارادوکس برای انتقال مقاصد خود بهره می‌گیرد.
لایه‌های گفتار پیچیده
۱. لایهٔ ظاهری (مدح و هجو): در سطح اول، ابیات انوری مطابق با قراردادهای ادبی رایج زمانهٔ او هستند. در ظاهر، او ممدوح را با استفاده از مفاهیم مقدس ستایش می‌کند (مانند کعبهٔ آمال) یا خواجه‌ای بخیل را هجو می‌کند (مانند تشبیه نان او به بیت‌الحرام). این لایه، پیام اصلی و قابل فهم شعر را به مخاطب ارائه می‌دهد.
۲. لایهٔ استعاری و نمادین: در این لایه، کعبه از معنای اصلی خود خارج شده و به یک نماد تبدیل می‌شود.
نماد قداست و قدرت: ممدوح به کعبه تشبیه می‌شود تا جایگاه او از یک مقام دنیوی به یک مرتبهٔ الهی ارتقاء یابد.
نماد آرزو: کعبه به عنوان قبلهٔ آرزوها معرفی می‌شود که نشان‌دهندهٔ مرجعیت ممدوح برای مردم است.
۳. لایهٔ پارادوکسیکال و متناقض: این پیچیده‌ترین لایهٔ گفتار انوری است که در آن، مفاهیم متضاد در کنار هم قرار می‌گیرند.
پارادوکس در مدح: در ابیاتی که مقام ممدوح را بالاتر از کعبه می‌داند (مانند «رخ کعبه بود از حسد او پر چین»)، یک تضاد مفهومی ایجاد می‌کند. این پارادوکس، به ظاهر توهین‌آمیز، در واقع برای مبالغه در مدح به کار رفته و نشان از خلاقیت شاعر در به هم ریختن نظام معنایی کلمات دارد.
پارادوکس در هجو: در هجو خواجهٔ بخیل، انوری با نامیدن او به کعبه و نانش به بیت‌الحرام، یک پارادوکس هوشمندانه ایجاد می‌کند. این گفتار پیچیده نشان می‌دهد که ظاهر مقدس خواجه با باطن بخیل و ریاکار او در تضاد است.
این لایه‌های گفتاری، شعر انوری را از یک اثر ساده به یک سند ادبی-اجتماعی تبدیل می‌کند که در آن، مفاهیم دینی، سیاسی و اخلاقی در هم تنیده شده و به شکلی پیچیده به مخاطب منتقل می‌شوند.