حاجی و خرابی و مستی و خلیل و کعبهٔ تن و کعبهٔ دل و قبلهٔ دعا و حج و عمره و حرم و کعبه و مقام و طواف و حرم مکه و جمال کعبه حطیم و مقام و زمزم و رکن و طهارت کعبه وخرقه‌پوشی و حجر در آثار اوحدی
در آثار اوحدی کرمانی، واژه‌ها و مفاهیم مرتبط با حج و اماکن مقدس، از جمله حاجی، خرابی، مستی، خلیل، کعبهٔ تن، کعبهٔ دل، قبلهٔ دعا، حج، عمره، حرم، کعبه، مقام، طواف، حرم مکه، جمال کعبه، حطیم، مقام، زمزم، رکن، طهارت کعبه، خرقه‌پوشی و حجر، نه فقط به معنای ظاهری و فیزیکی خود، بلکه به عنوان نمادهای عرفانی عمیق به کار رفته‌اند. این شاعر عارف، با استفاده از این نمادها، در تلاش است تا تمایز میان حقیقت و ظاهر را آشکار سازد.
نقد ظاهرگرایی و اهمیت باطن
اوحدی بسیاری از این مفاهیم را برای نقد زهد خشک و ظاهرگرایی به کار می‌برد. از دیدگاه او، اعمالی مانند حج و طواف، اگر بدون عشق و نیت پاک انجام شوند، بی‌ارزش هستند.
حاجی و خرابی و مستی: در نگاه اوحدی، حاجی واقعی کسی نیست که فقط به کعبه می‌رود؛ بلکه کسی است که دلش را از تعلقات دنیوی پاک کرده و به مقام خرابی و مستی عرفانی رسیده است. این مستی، حالتی از بی‌خودی و غرق شدن در عشق الهی است که با عقل و حسابگری دنیوی در تضاد است.
کعبهٔ تن و کعبهٔ دل: اوحدی معتقد است که هر انسانی یک کعبهٔ تن دارد که در آن نفس به عنوان یک بت جای گرفته است. وظیفه عارف، شکستن این بت است، همان‌گونه که حضرت ابراهیم (خلیل) بت‌ها را شکست. از این رو، کعبهٔ دل (قلب پاک انسان) از کعبه مادی ارزشمندتر است. بیت «بت تست نفس تو در کعبهٔ تن / خلیل خدایی، گر این بت شکستی» به روشنی این مفهوم را بیان می‌کند.
طهارت کعبه و طهارت دل: طهارت کعبه مادی، تنها با پاکسازی ظاهری حاصل می‌شود، اما طهارت حقیقی، پاکی دل از گناهان و ریا است. اوحدی این مفهوم را در داستان سلیمان و مرغ نشان می‌دهد و بیان می‌کند که خداوند عمارت کعبه را از سلیمان گرفت، زیرا او مرغی را به ناحق کشته بود. این داستان، اهمیت پاکی باطن را بر پاکی ظاهر تأکید می‌کند.
نمادهای مکان‌های مقدس
اوحدی از مکان‌ها و عناصر مرتبط با کعبه نیز به عنوان نمادهای باطنی استفاده می‌کند:
قبلهٔ دعا: در بیت «رخها بر آستانه، مگر قبلهٔ دعاست؟»، قبله از جهت جغرافیایی خود خارج شده و به مقام و آستانهٔ الهی اشاره دارد که محل توجه و نیاز عارف است.
حج و عمره و حرم و کعبه و مقام و طواف: این واژگان در ابیات اوحدی به معنای سفر معنوی و سیر و سلوک درونی هستند. برای سالک، حج و عمره حقیقی، رسیدن به حقیقت وجودی و دیدار معشوق است و طواف واقعی، گردش عاشقانه گرد کوی دوست. در بیت «ز شوق کعبه گو: حاجی، بیابان گیر و زحمت کش / طواف عاشقان گرد سر کوی تو بس باشد»، اوحدی کوی معشوق را برتر از کعبه می‌داند.
حرم مکه، جمال کعبه، حطیم، مقام، زمزم، رکن و حجر: این عناصر نه فقط بخش‌هایی از کعبه، بلکه نمادهایی از مقامات و مراحل مختلف سلوک هستند. به عنوان مثال، حجر (سنگ) در شعر اوحدی می‌تواند نماد جسم مادی باشد که در کنار آن، زمزم (آب حیات) قرار گرفته است.
خرقه‌پوشی و زهد ریایی
اوحدی در نقد زاهدان ریاکار، از واژه خرقه‌پوشی نیز بهره می‌برد. او بیان می‌کند که خرقه‌پوشی اگر همراه با پاکی دل نباشد، بی‌ارزش است. «خرقه‌پوشی، به ترک عادت کوش / ورنه خمار باش و خرقه مپوش». این بیت، خرقه‌پوشی را به عنوان یک نشانه ظاهری از دینداری می‌بیند که در برابر حقیقت توبه و ترک عادات ناپسند، اهمیت خود را از دست می‌دهد.
در نهایت، اوحدی با استفاده از این مجموعه از نمادها، یک مکتب فکری را ترویج می‌دهد که در آن، ارزش و قداست هر چیز، به معنای باطنی آن وابسته است و نه به ظاهرش.