در غزلیات خواجوی کرمانی، تمثیل‌ها ابزارهای اساسی برای انتقال مفاهیم انتزاعی و پیچیده عرفان به زبانی ملموس هستند. او از طریق این تمثیل‌ها، رابطه میان انسان و خدا، و سیر و سلوک روحانی را به زیبایی به تصویر می‌کشد.
تمثیل های کلیدی در عرفان خواجو
خواجو در اشعارش از تمثیل‌های رایج عرفانی بهره می‌برد و به آنها ویژگی خاصی می‌بخشد. این تمثیل‌ها معمولاً دوگانه‌هایی هستند که در نهایت به وحدت می‌رسند:
میخانه، میکده و خرابات : این مکان‌ها نماد رهایی از قید عقل و خودبینی هستند. در برابر خانقاه و مسجد که نماد زهد و عبادت ظاهری‌اند، میخانه محل بی‌خودی و فنا است. خواجو معتقد است که برای رسیدن به حقیقت، باید از این قیدها گذشت.
مثال: «مرا باده از چشم ساقی بس است/چرا در پی بادهٔ انگبینم» (غزل ۴۵۲)
بت، بتخانه و زلف معشوق : بت نمادی از زیبایی مطلق و تجلی حق در عالم کثرت است. بتخانه در مقابل کعبه، نماد محلی است که در آن به حقیقت باطنی دست می‌یابد، حتی اگر در ظاهر با شرع در تضاد باشد. زلف معشوق نیز نماد پیچیدگی‌های راه و گمراهی‌های ظاهری است که در عین حال به سرمنزل مقصود ختم می‌شود.
مثال: «با روی بتان کعبهٔ دل دیر مغانست/در دیر مغان زمزم جان جام شرابست» (غزل ۹۷)
دریای بی کران و قطره : تمثیل برای بیان مفهوم وحدت وجود به کار می‌رود. دریا نماد وجود مطلق و بی‌نهایت خداوند است، در حالی که قطره نماد انسان یا هر موجود دیگری در جهان است. قطره در اصل از دریاست و هدفش بازگشت و فنا شدن در آن است.
مثال: «به قطرهٔ از آن بحر و موجی از آن دریا/چو موج بر لب ساحل، وجود و عدم بینم» (غزل ۲۸۸)
این تمثیل‌ها به خواجو اجازه می‌دهند تا مفاهیم پیچیده‌ای مانند وحدت در کثرت، فنا و بقا، و سفر از ظاهر به باطن را به شکلی شاعرانه و به خواننده منتقل کند. این زبان تمثیلی، غزل‌های خواجو را به سفری روحانی تبدیل می‌کند که در آن، هر کلمه نمادی برای درک مفهوم‌تر از جهان و هستی است.