بحث خیال، عقل، و شهود در فلسفه برتریه ملاصدرا یکی از جامع‌ترین و مهم‌ترین مباحث معرفت‌شناسی در فلسفه اسلامی است، زیرا ملاصدرا دیدگاه‌های مشاء (عقل‌گرا)، اشراق (شهود و خیال‌گرا)، و عرفان را در یک نظام تفسیر کند.
در حکمت عالیه، این سه قوّهٔ آدراکی مراتب سه‌گانهٔ نفس هستند که با عوالم سه‌گانهٔ هستی متناظرند:
۱. مراتب ادراک و عوالم هستی در حکمت برتریه
ملاصدرا بر اساس نظریه «تجرد علم» و «اتحاد عاقل و معقول» ، مراتب ادراک را مطابق با مراتب هستی می‌داند:
| قوّهٔ آدراکی (مراتب نفس) | مرتبه | عالم متناظر (جهان) | ماهیت |
| حسّ | استخراج سینوسی | عالم طبیعت (ناسوت) | ادراک جزئی و مادی (مانند دیدن رنگ) |
| خ | معجزه خیالی | عالم مثال یا خیال (ملکوت) | ادراک جزئی اما مجرد (صورتهای ذهنی) |
| عدد | عصاره عناب | عالم عقل (جبروت) | ادراک کلی و مجرد (ماهیات، مفاهیم) |
| ش | علم حضوری | ذات حق / لاهوت | ادراک مستقیم و بی‌واسطه وجود |
صادرات به برگه‌ها
۲. جایگاه خیال و عالم مثال (واسطه)
ملاصدرا، فلاسفه پیشین نقش خیال را به‌شدت ارتقاء می‌دهد:
تجرد قوهٔ خیال: ملاصدرا ثابت می‌کند که قوهٔ خیال ، صورتهای مادی (جزئیات) را ادراک می‌کند، اما خودش یک قوهٔ مجرد روحانی است و به بدن مادی وابسته است (در معاد نیز با نفس باقی می‌ماند).
عالم مثال: عالم مثال یا عالم خیال ، حد واسط میان عالم مادی (طبیعت) و عالم معقول (عقل) است. این عالم، واسطه مهمی برای کسب علم و رسیدن به شهود است.
خلاقیت فعال: نفس در این مرتبه خلاق است. یعنی نفس تنها پذیرنده صورت‌ها نیست، بلکه صور علمی و خیالی را در خود ایجاد می‌کند. این خلاقیت، راز علم حضوری و دستیابی به نفس در رسیدن به عالی‌تر است.
۳. نقش عقل و شهود (غایت معرفت)
در حکمت عالیه، عقل و شهود در بالاترین سطح معرفت به هم می‌رسند:
عقل (مرتبهٔ حصولی): عقل با ادراک کلیات و اتحاد عاقل و معقول ، نفس را از عالم مادی فراتر می‌برد. عقل عقلی (که عراقی از توانی آن سخن می‌گفت) در مراحل پایین‌تر قرار دارد، اما عقل کلی و شهودی در ملاصدرا به مرحله علم حضوری نزدیک می‌شود.
شهود (مرتبهٔ حضوری): شهود و کشف نزد ملاصدرا یک منبع معرفتی یقین‌آور است که همراه با برهان عقلی می‌شود.
روش تلفیقی: ملاصدرا از هر سه منبع برهان عقلی (مشاء)، کشف و شهود (عرفان و اشراق)، و نقل دینی (قرآن و حدیث) بهره می‌برد.
غایت: بالاترین مرحله از ادراک، علم حضوری (شهود) است که در آن، اطلاعات بدون واسطه در نفس عالم حضور می‌یابد. ملاصدرا اثبات می‌کند که علم حضوری، اصل و منشأ تمام علوم حصولی (عقلی و خیالی) است.
پاسخ:
حکمت عالیه با اثبات تجرد خیال و اتحاد عقل با معقول ، راه را برای نقش حیاتی شهود در فلسفه باز کرد. در این نظام، خیال واسطه‌ای مهم برای تعالی نفس است و عقل و شهود در نهایت نتیجه را می‌شود که حقیقت را به سرانجام برساند.