توهم و خیال (قوهٔ متخیله) در عرفان، به‌ویژه در دیدگاه وحدت وجود، مانع فهم حقیقت می‌شوند زیرا کارکرد اصلی آنها تقطیع، تصویرسازی و محدود کردن است، در حالی که وحدت وجود امری نامتناهی، بی‌صورت و بی‌نقش است.
چگونه خیال مانع فهم وحدت وجود می‌شود؟
خیال سه‌گونه مانع بر سر راه فهم وحدت ایجاد می‌کند:
۱. مانع از راه تصویرسازی (صورت‌گری)
کارکرد خیال: خیال، وظیفه دارد مفاهیم را به صورت‌های مشخص، محدود و قالبی درآورد.
انسداد: وحدت وجود (حق مطلق) بی‌حد، بی‌شکل و بی‌صورت است. وقتی عارف می‌خواهد آن را درک کند، خیال بلافاصله سعی می‌کند تصویری از آن (مثلاً یک خدا با صفات انسانی، یک مکان فیزیکی، یا یک مفهوم محدود) بسازد. این تصویر، یک تقلیل و محدودسازی است و حقیقت مطلق را نفی می‌کند.
بیان عراقی: عراقی به همین دلیل می‌گوید: "در نیابند نقش این خانه / نقشبندان کارگاه خیال". یعنی آن حقیقت نقش‌پذیر نیست و هر نقشی که خیال بزند، صرفاً یک توهم است.
۲. مانع از راه کثرت‌سازی (تجزیه)
کارکرد خیال: خیال، ابزاری است برای درک کثرت و تعدد در جهان.
انسداد: وحدت وجود می‌گوید همه چیز یکی است. اما خیال، مدام در حال تجزیه، تقسیم و تفکیک موجودات است. خیال باعث می‌شود که سالک، شکل‌ها و صورت‌ها را مستقل و مجزا ببیند و بدین ترتیب، او را از درک پیوند یکپارچهٔ آنها با اصل وجود باز می‌دارد.
۳. مانع از راه غفلت و دنیاطلبی (توهم اصالت)
کارکرد خیال: خیال، با ایجاد آرزوهای موهوم و تصویرسازی از لذت‌های دنیوی، نفس را مشغول می‌سازد.
انسداد: خیال، زیبایی‌های زودگذر دنیا (مانند مقام، ثروت و شهرت) را به گونه‌ای زیبا و اصیل جلوه می‌دهد که سالک، هدف اصلی (وصال و وحدت) را فراموش می‌کند. این غفلت، بزرگ‌ترین توهم است.
مثال کاربردی برای فهم انسداد
تصور کنید قصد دارید آب دریا را درک کنید، در حالی که ابزار شما برای درک، تنها قوطی‌های کوچک هستند:
عنصر در مثال مفهوم عرفانی شرح مانع
آب دریا (نامحدود)وحدت وجود (حقیقت مطلق)آب دریا بی‌نهایت، سیّال و بی‌شکل است.
قوطی‌های کوچک خیال (ابزار تصویرسازی و محدود کردن)قوطی‌ها ابزاری برای درک مایعات هستند، اما فقط می‌توانند حجم محدودی از آب را در خود جای دهند.
ریختن آب به قوطی صورت‌سازی (تصور حقیقت)وقتی آب دریا را در قوطی می‌ریزید، آب شکل قوطی را می‌گیرد. شما تصور می‌کنید آب دریا همین شکل محدود است.
شکست معرفت انسداد معرفتی خیال (قوطی) به شما اجازه نمی‌دهد تمامیت، بی‌نهایتی و سیّال بودن دریا را درک کنید؛ بلکه آن را به نقشی محدود تقلیل می‌دهد.
به همین ترتیب، خیال تلاش می‌کند حقیقت مطلق را در قوطی‌های کوچک ذهنی خود جای دهد و بدین ترتیب، مانع فهم وحدت بی‌انتها می‌شود.