مقایسۀ تعابیر مرتبط با «کعبه و مناسک حج» در آثار شیخ محمود شبستری و هاتف اصفهانی ، تفاوت‌های اجتماعی این دو عارف را در شیوۀ سلوک و بیان عرفانی این بخش می‌کند: شبستری به دنبال تأویل فلسفی اجزای عمل است ، که هاتف به دنبال یک مقام سلوک است.
۱. بُعد فلسفی: تأویل اجزا (شبستری)
شیخ محمود شبستری در « کنز الحقایق » و « گلشن راز »، از کعبه و مناسک مربوط به آن استفاده می‌کند تا مفاهیم فلسفی و باطنی را تبیین کند. واژه های مرتبط با کعبه برای او نمادهای عینی سلوک درونی هستند:
| واژه/عبارت مرتبط | تحلیل شبستری | اصلی |
| کعبه/کنشت/دیرخانه | این سه‌گانه نشان‌دهنده نفی تعالیم و همی و مرزهای دینی است. وقتی نفس (من و تو) از میان برود، تفاوتی میان این مکان‌ها نیست. | بومادران |
| صدق و صفا (در نماز/حج) | شرط پذیرش عمل ظاهری. نماز در کعبه باشد، بدون این دو ارزش ندارد. | کیفیت باطنی |
| پهن | نماد کشتن نفس و نه حیوان. | فدا کردن خود |
| سِی | نماد حرکت به‌سوی علم حق و کشف عرفانی . | سیر باطنی |
صادرات به برگه‌ها
شبستری مناسک را به ابزاری برای شناخت نفس و وصول به حقیقت هستی تبدیل می‌کند.
۲. بُعد اجتماعی: برابری مقام‌ها (هاتف)
هاتف اصفهانی در غزلیات خود، از کعبه به‌عنوان نماد عبادت رسمی و شریعت استفاده می‌کند تا آن را در یک مقایسۀ اجتماعی-عرفانی با راه عشق قرار دهد و بر وحدت مقصد کند:
| واژه/عبارت مرتبط | تحلیل هاتف | اصلی |
| حرم کعبه/مقیم حرم کعبه | نماد عبادت ظاهری و سلوک رسمی که در مقابل «دیر مغان» قرار می‌گیرد. | شایا |
| دیر مغان | نماد راه عشق و رهایی از قید و بندها. | عشق و رندی |
| کعبهٔ آمال/کعبهٔ کوی یار | مقصد غایی و نقطۀ آرزوهای نهایی است. این تعبیر، کعبه را از مکان های فراتر برده و آن را به معشوق تبدیل می کند. | آرمان فارو |
صادرات به برگه‌ها
هاتف با این مقایسه، اعلام می‌دارد که سلوک از طریق عشق (دیر مغان) به همان اندازه سلوک از طریق شریعت (کعبه) ارزش دارد و هر دو به یک مقصد می‌رسند.
۳. خلاصه تفاوت ها
| واژه/مفهوم | شیخ محمود شبستری | هاتف اصفهانی |
| هدف استفاده از کعبه | نفی تعینات فلسفی و تأویل جزئیات مناسک. | برابری میان راه عشق و راه شریعت. |
| واژگان در تقابل با کعبه | کنشت و دیرخانه (نفی مرزهای دینی). | دیر مغان (نفی مرزهای سلوکی). |
| نقش مناسک حج | ابزاری برای سلوک درونی و فدا کردن نفس. | نمادی برای سنجش مقام (مقایسۀ زائر با عاشق). |