مقایسۀ تعبیر «مناسک حج» (یا به طور کلی، اعمال مربوط به حج و کعبه) در آثار شیخ محمود شبستری و هاتف اصفهانی ، نشان می دهد که هر دو شاعر بر برتری باطن بر ظاهر ظاهر دارند، اما شبستری به تحلیل اجزای مناسک و هاتف به مقایسۀ کلی سلوک می‌پردازد.
۱. بُعد تحلیل مناسک (شبستری)
شیخ محمود شبستری در کتاب منظوم خود، «کنز الحقایق» ، فصلی را به نام « در تحقیق حج و ارکان آن » اختصاص داده است. شبستری در این بخش، تأویل عرفانی و تعبیر باطنی از جزء جزء اعمال حج است:
فدا کردن جان و دل (قربانی): شبستری فلسفۀ قربانی را کشتن نفس و خودبینی می‌داند، نه صرفاً کشتن حیوان.
«فدا کن جان و دل که این است طاعت / اگر هستت ز حقّ این استطاعت» «بکش آن نفس شوخت بهر رحمان / که این برادر سرّ قربان »
تغییر نیت: بر این است که هدف حج نباید مادی (گرفتن زر و سیم از مردم) باشد، بلکه باید اخلاص و اعتماد بر خدا باشد.
«چو کردی نیّت از اوّل نکو کن / از آن پس اعتماد به خود بر او کن»
سعی و عرفان: سعی (بین صفا و مروه) را از حرکت به‌سوی علم حق و کشف عرفانی می‌دانند:
«ز جهل خویش بگریز و روان شو / به سعی از سوی علم حق دوان شو »
بوسه بر حجر: بوسه بر حجرالاسود را به‌صورت نمادین، وفای به عهد و میثاق با خدا تعبیر می‌کند.
خلاصه: شبستری مناسک حج را بررسی و با تفصیل تأویل می‌کند تا نشان دهد هر عمل ظاهری، سرّی باطنی برای رشد و سلوک دارد.
۲. بُعد نفی تمایز مکانی (هاتف)
هاتف اصفهانی ، شاعر سبک، کمتر به جزئیات تأویلی مناسک پرداخته و بیشتر به مقایسه کلی عمل حج با راه عشق نگاه دارد. مناسک حج در شعر هاتف، نمادی از عبادت صوری و شریعت است که در مقابل سلوک عشقی (دیر مغان) قرار می‌گیرد:
برابری مقام سالکان: مهم‌ترین کارکرد مناسک در شعر هاتف، ایجاد یک قطب در تقابل با قطب دیگر (عشق) است تا بر نقطه‌ای که در آن حج باشد . از نظر او، فردی که از دیر مغان می‌گذرد (نماد رهایی و عشق)، مقامش کمتر از مقیمان حرم کعبه نیست.
«از مقیم حرم کعبه کمتر / گاهی اوقات ز در دیر مغان می‌گذرد»
کعبهٔ آمال: هاتف به جای پرداختن به جزئیات، از تعبیرات کلانتری مانند « کعبهٔ آمال » یا « کعبهٔ کوی یار » استفاده می‌کند که کل مناسک را در برمی‌گیرند و آن را نماد غایی آرزوها می‌دانند.
۳. جمع بندی مقایسه
| رهنمای | شیخ محمود شبستری (کنز الحقایق) | هاتف اصفهانی (غزلیات) |
| زیست اصلی | تأویل جزء به جزء مناسک ; تحلیل فلسفی ارکان حج. | مقايسه كلي عمل حج با راه عشق؛ نفی تمایز مکانی. |
| جوش بر | باطن‌گرایی در انجام عمل ؛ فدا کردن نفس و نه مال. | برابری سلوک‌ها ارج نهادن به راه عشق در کنار شریعت. |
| کلیدی | فدا کردن جان و دل ، سرّ قربان ، سعی به‌سوی علم حق . | حرم کعبه در برابر دیر مغان ، کعبهٔ آمال . |
صادرات به برگه‌ها
مقایسه «مناسک حج» در آثار بابا طاهر وهاتف
مقایسۀ تعبیر «مناسک حج» (یا به‌طور کلی، نماد کعبه به‌عنوان قبله و مقصد) در اشعار بابا طاهر عریان و هاتف اصفهانی ، نشان می‌دهد که هر دو شاعر بر وحدت منطقه دارند، اما با دو شخصیت متفاوت: متفاوت و صمیمیت درونی (بابا طاهر) در برابر اجتماعی و مقایسه‌های (هاتف).
۱. کعبه و مناسک به مثابه نفی مرزبندی‌ها
هر دو شاعر از کعبه (نماد عبادت) استفاده می‌کنند تا آن را در کنار نمادهای دیگر قرار دهند و بر این حقیقت که مقصد، یکی است.
| شاعر | نمادهای مقابل کعبه | نهایی |
| هاتف اصفهانی | دیر مغان | برابری مقام : هاتف بر این سلوک می‌کند که عمل در حرم کعبه و سیر در دیر مغان (راه عشق) از نظر مرتبه تفاوتی ندارد. این نگاه بر مسیرهای رسیدن به حق دلالت دارد. |
| بابا طاهر عریان | کنشت، بتخانه، دیر | حضور مطلق معشوق : بابا طاهر اعلام می‌کند که این مکان‌ها (از جمله کعبه) اگر از دلبر (خدا/معشوق) خالی باشند، بی‌ارزش شوند. او بر معشوق در همه جا حضور دارد. |
صادرات به برگه‌ها
هاتف: «از مقیم حرم کعبه کمتر نباشد / اگر در دیر مغان می‌گذرد»
بابا طاهر: «کنشت و کعبه و بتخانه و دیر / سرایی خالی از دلبر ندونند»
۲. کعبه به مثابۀ قبلهٔ شخصی
بابا طاهر بر خلاف هاتف که بیشتر به مقایسۀ اجتماعی می‌پردازد، قبله و کعبه را کاملاً شخصی و درونی می‌کند:
بابا طاهر: کعبه‌ی شخصی و عشقی: بابا طاهر معشوق را بت، کعبه و قبلهٔ شخصی خود می‌خواند. این بیان صمیمی نشان می‌دهد که ارادت او به یک مکان یا آیین خاص نیست، بلکه تنها به عشق شخصی وابسته است.
«بت من، کعبهٔ من، قبلهٔ من تویی / ته ای هر سو نظر سوی ته دیرم»
هاتف: کعبهٔ آرمانی و کمال‌طلب: هاتف از تعابیر انتزاعی‌تری مانند « کعبهٔ آمال » استفاده می‌کند. این تعبیر مناسک را به نمادی از آرمان و مقصد غایی کمال تبدیل می‌کند که باید با آشتیاق به سویش شتافت.
جمع بندی تفاوت ها
| شامل | هاتف اصفهانی | بابا طاهر عریان |
| نوع | برابری سلوک‌ها : مقایسۀ مسیر شریعت و عشق. | نفی محدودیت مکانی : باطن بر ظاهر غلبه دارد. |
| کاربرد کعبه | نماد عبادت رسمی که در کنار دیر مغان برابری می‌یابد. | نمادی که در برابر دلبر بی‌اهمیت است. |
| بهداشتی بیان | منطقی، مقایسه های و وحدت گرایانه (غالب در سبک عراقی). | صمیمی، درونی و رها از قید (غالب در سبک عریان و ساده). |