مقایسۀ «کعبه» در آثار شیخ محمود شبستری و هاتف اصفهانی نشان‌دهنده آن است که هر شاعری از این نماد برای بیان وحدت وجود و برتری باطن بر استفاده از آن استفاده می‌کند، اما با تعلیم متفاوت: فلسفی-هستی‌شناختی (شبستری) در برابر اجتماعی-عرفانی (هاتف).
۱. کعبه به مثابهٔ نفی مطلق تعینات
هر دو شاعر با قراردادن کعبه در کنار سایر اماکن مذهبی، بر این نکته نکته دارند که در مقام حقیقت، مرزهای ظاهری از بین می‌روند.
| شاعر | نماد معارض کعبه | مرکز نی‌نی |
| شیخ محمود شبستری | کنشت و دیرخانه | فلسفی و وجودی: نفی تفاوت‌ها در « گلشن راز » برای اثبات وجود. این نفی، پس از آن رخ می دهد که سالک از « من تو » (نفسانیت و تمایز) رها می شود. |
| هاتف اصفهانی | دیر مغان | اجتماعی و سلوکی: نفی تفاوت‌ها برای اثبات مقام سلوک در عشق (دیر مغان) و شریعت (کعبه). این نگاه، دیدگاهی تساهل آمیز و وحدتگرایانه در قبال ادیان مختلف دارد. |
صادرات به برگه‌ها
شبستری (نفی مطلق):
«من تو چون نماند در میانه / چه کعبه چه کنشت چه دیرخانه »
هاتف (مقامات برابری):
«از مقیم حرم کعبه کمتر / گاهی اوقات ز در دیر مغان می‌گذرد»
۲. کعبه به مثابهٔ سنجش کیفیت عمل
هر دو شاعر ارزش کعبه‌ای را به باطن و نیت سالک می‌دانند.
شبستری (برتریق و صفا): در « کنز الحقایق »، بر این نکته اشاره می‌کند که عمل ظاهری در مقدس‌ترین مکان نیز بدون نیت خالص بی‌ارزش است. این دیدگاه، نگاهی انتقادی به ظاهرگرایی صرف در شریعت است.
«نمازی کز سر صدق و صفا نیست / اگر در کعبه بگذاری روا نیست»
هاتف (کعبهٔ آمال): هاتف با تعبیراتی مانند « کعبهٔ آمال » و « کعبهٔ کوی یار »، کعبه را از بُعد مکانی خارج می‌کند و به مقصد نهایی آرزوها و حقیقت تبدیل می‌سازد. این تعبیر، بر عشق و آرمان دارد.
جمع بندی تفاوت ها
| شامل | شیخ محمود شبستری (جنبهٔ فلسفی) | هاتف اصفهانی (جنبهٔ عرفانی-اجتماعی) |
| هدف اصلی | اثبات وجود با نفی تعالیم و «من تو». | اثبات وحدت و برابری راه عشق و راه شریعت . |
| مفهوم کعبه | نماد یک تعیّن وهمی که باید در مقام حقیقت کنار گذاشته شود. | نماد مقصدی که با راه دیر مغان هم‌تراز است. |
| کانون توجه | باطن درونی سالک (صدق و صفا) و رهایی از نفس. | سلوک‌های مختلف و ارج نهادن به راه عشق در کنار شریعت. |