مقایس تعبیر «کعبه» در آثار شیخ محمود شبستری و جامی ، که هر دو از بزرگان عرفان نظری و شاعران مثنوی‌سرای هستند، نشان‌دهنده یک سیر مشترک از ظاهرگرایی (شریعت) به باطن‌گرایی (حقیقت) است. با این، شبستری بر بُعد فلسفی-هستی‌شناختی و جامی بر بُعد اخلاقی-روایی بیشتر دارد.
۱. کعبه به مثابۀ نفی تعینات و مرزها
در هر دو شاعر، کعبه نمادی است که در مقام وحدت (رسیدن به حقیقت مطلق)، در کنار اماکن دیگر قرار می‌گیرند تا نظرات ظاهری نفی شوند.
| شاعر | بُعد نفی تعین | بلوار اصلی |
| شیخ محمود شبستری (گلشن راز) | فلسفی/هستی‌شناختی: کعبه در برابر کنشت و دیرخانه قرار می‌گیرد تا نشان دهد که از میان رفتن «من تو» (یعنی نفسانیت و خودبینی)، تمام مکان‌های ظاهری و مرزهای دینی محو می‌شوند . | وجود رهایی از مکان قید با نفی «من تو». |
| جامی (سبحة الابرار و لیلی و مجنون) | روایی/اخلاقی: کعبه در حکایات، در برابر مادر (حقّ النّاس) و در لیلی و مجنون، در برابر عشق زمینی مجنون قرار می‌گیرند. | برتری اخلاق و نیت باطنی بر عمل صوری حج. |
صادرات به برگه‌ها
شبستری: «من تو چون نماند در میانه / چه کعبه چه کنشت چه دیرخانه »
جامی: « کعبه اش بود بلی مادر او / طوف می‌کرد به گرد سر او»
۲. کعبه به مقصد و کیفیت عمل
هر دو شاعر بیان می‌کنند که ارزش آن به کیفیت نیت و باطن سالک وابسته است.
الف. برتری صدق و صفا (شبستری)
شبستری در « کنز الحقایق » به‌صراحت، صدق و صفا در نماز را بر مکان آن می‌دهد:
کعبهٔ بی‌اثر: اگر از روی صدق و نماز نباشد، حتی اگر در کعبه خوانده شود، پذیرفته نیست.
«نمازی کز سر صدق و صفا نیست / اگر در کعبه بگذاری روا نیست»
ب. کعبهٔ مراد حقیقی (جامی)
جامی «کعبه» را از هدف غایی قرار می‌دهد و آن را « کعبه مراد واقعی » می‌خواند که به آن مستلزم ترک مقاصد بود. این کعبه واقعی تنها با جهد و ارادت باطنی به دست می‌آید.
۳. کعبه در بستر روایت (ویژگی جامی)
بزرگترین تفاوت در تعبیر این دو شاعر، در شیوۀ بیان است. شبستری این مفاهیم را در بستر پرسش و پاسخ فلسفی-عرفانی طرح می‌کند، در حالی که جامی آنها را در بطن حکایات و داستان‌های عاشقانه می‌گنجاند:
کعبه در لیلی و مجنون: جامی از سفر حج لیلی و مجنون برای نمایش جدال عشق با مناسک استفاده می‌کند. کعبه در اینجا مکانی است که عشق (باطن) مجنون، آن را نادیده می‌گیرد و توجهش فقط به لیلی است. این نشان می‌دهد که عشق ، حتی اگر زمینی باشد، می‌تواند قوی‌تر از مناسک ظاهری باشد.
جمع آوری
| شامل | شیخ محمود شبستری | جامی |
| دنیای قدس | فلسفی، هستی‌شناختی و نفی تعیّن | اخلاقی، روایی و برتری نیت |
| هدف اصلی | اثبات وجود با حذف «من تو» و مرزها. | اثبات برتری حقّ النّاس و عشق باطنی بر عمل صوری. |
| تعبیر کلی | کعبه در کنار کنشت (نفی مرزهای فکری). | کعبه در کنار مادر یا لیلی (نفی مرزهای عملی و عاطفی). |
صادرات به برگه‌ها
هر دو شاعر با کاربست نماد کعبه، می‌شوند که روح و حقیقت دین در باطن و نیت سالک نهفته است، نه در سنگ و گل مکان‌های مقدس.