تعبیر «کعبه» در شعر جامی، که آخرین شاعر بزرگ سنت عرفانی و غنایی ایران است، در آثار گوناگون او، به‌ویژه «هفت اورنگ»، دو بُعد مکمل را نشان می‌دهد: بعد ظاهری (شریعت) و بعد باطنی (حقیقت).
۱. کعبه به مثابه مقصد آرمانی و باطنی
جامی در مثنوی‌های عرفانی خود، کعبه را از مکان فیزیکی فراتر می‌برد و آن را استعاره‌ای از هدف غایی، یعنی وصال حق یا کمال معنوی می‌داند:
کعبهٔ مراد حقیقی: در «سبحة‌الابرار»، جامی «ارادت» را رها کردن تعلقات مجازی و شتافتن به سوی کعبهٔ مراد حقیقی می‌داند:
«ارادت که عنان قصد از مقاصد مجازی تافتن است و بر باد پای جهد به کعبه مراد حقیقی شتافتن»
در این تعبیر، کعبه نماد مقصود نهایی عرفانی است که تنها با ترک عادات و مقاصد دنیوی به دست می‌آید.
۲. کعبه در بستر اعمال ظاهری و اخلاق
جامی در حکایات خود از کعبه به عنوان نمادی برای آزمودن صدق و راستی عمل ظاهری استفاده می‌کند و نشان می‌دهد که کیفیت باطنی بر عمل ظاهری اولویت دارد.
کعبه و راستی: در «حکایت کعبه‌روی که به سبب راستی از کید ناراستی برست» در «سبحة‌الابرار»، کعبه مقصد زائر است، اما راستی و صداقت زائر است که او را در مسیر نجات می‌دهد. این حکایت تأکید دارد که هدف واقعی حج، رسیدن به کمال اخلاقی است، نه صرفاً طواف مکان. همچنین در حکایتی دیگر، مادری کعبهٔ حقیقی پسرش خوانده می‌شود، چراکه خدمت به مادر برتر از زیارت ظاهری کعبه است.
«کعبهاش بود بلی مادر او / طوف می‌کرد به گرد سر او»
۳. کعبه در روایت عاشقانه (لیلی و مجنون)
در منظومهٔ «لیلی و مجنون» جامی (که اقتباسی از نظامی است)، کعبه یک مکان ملموس برای تحقق و نمایش عشق است. جامی، سفر حج مجنون را بهانه‌ای قرار می‌دهد تا تقابل عشق انسانی (مجنون) و عبادت ظاهری (اعمال حج) را نمایش دهد:
کعبهٔ لیلی و مجنون: در بخش «رسیدن مجنون در قافله لیلی به کعبه و در مناسک حج با وی عشق باختن»، مجنون در حالی که دیگران مشغول اعمال ظاهری حج هستند، باطن خود را وقف لیلی می‌کند. جامی با هنرمندی، این تضاد را بیان می‌کند:
«لیلی به طواف خانه در گرد / مجنون ز قفاش سینه پر درد»
«آن سنگ سیاه بوسه می‌داد / وین دل به خیال خام او شاد»
«آن روی به مروه و صفا داشت / وین جای به ذروه وفا داشت»
خلاصه:
کعبه در شعر جامی، مرکز دوگانگی شریعت و حقیقت است. از یک سو مقصد آرمانی و نماد حقیقت است، و از سوی دیگر مکان آزمایش صدق و اخلاق است. در نهایت، جامی بر این نکته تأکید دارد که روح عمل (صدق، ارادت و عشق) بر ظاهر مکان و مناسک آن برتری دارد.