عبید زاکانی، یکی از برجسته‌ترین شاعران طنز و هجو در ادبیات فارسی، از طنز به عنوان ابزاری قدرتمند برای نقد و چالش کشیدن هنجارهای اجتماعی و زمان مذهبی خود می‌کند. طنز او را با مفاهیم مقدس، عشق، و ریاکری هم می‌آمیزد تا تصویری از واقعیت‌ها و کنایه‌آمیز از جامعه ارائه شود.
۱. طنز در تقابل عشق و دین
عبید به طرز زیرکانه‌ای از مفاهیم مذهبی برای توصیف عشق زمینی استفاده می‌کند و با این کار، نوعی طنز و کنایه می‌آفریند. او با اغراق، عشق را برتر از دین می‌شمارد و این تقابل را به شکلی طنزآمیز به نمایش می‌گذارد.
کعبه و کوی معشوق: در شعر عبید، کعبه‌ای که مقدس‌ترین مکان مردم است، با کوی معشوق می‌شود. این جایگزینی، طنزی جسورانه است که نشان می دهد برای عاشق، معشوق در جایگاه بالاتر از هر قبله ای قرار دارد. او در غزل شماره ۵ می‌گوید: «از رخ زیبای تو قبله‌گه عام را / کعبهٔ دیگر نباد دلبر ترسای ما». در این بیت، چهره معشوق نه تنها برای مردم، بلکه برای مسیحیان نیز قبله‌های جدید است.
ایمان و کفر: عبید زاکانی از واژه‌هایی مانند «کفر» و «ایمان» به شیوه‌های کنایه‌آمیز استفاده می‌کند. او در غزل شماره ۸، زلف معشوق را «کفر» می‌داند که شاعر را از بین می‌برد: «کفر زلف تو به ایمان ما را». در اینجا، کفر به جای مفهومی منفی باشد، به یک نیرومند قدرتمند و جذاب تبدیل می‌شود که ارزشش از ایمان بیشتر است.
۲. طنز در نقد زاهدان
عبید به شدت از زاهدان ریاکار انتقاد می‌کند. او با قرار دادن زاهد در مقابل رند ، به شکلی طنزآمیز نشان می دهد که زهد ظاهری بیارزش است و صداقت درونی رند، از ریاکری زاهد برتر است.
او زاهدان را می‌بیند که ظاهراً پایبندند، اما از حقیقت دورند. او در اشعارش به شکلی طنزآمیز، راه رسیدن به حقیقت را نه از عبادت خشک، بلکه از طریق میخانه و بی‌قیدی می‌داند. این کار به معنای برتری دادن صداقت بر ریاکری است.
۳. طنز در تقابل عقل و جنون
عبید، عقل را به عنوان مانعی در راه عشق می‌بیند و جنون را می‌پذیرد. این تقابل نیز با طنزی تلخ همراه است. در اشعار او، عاشق فردی دیوانه است که از منطق و هنجارهای اجتماعی گریزان است.
او عقل را سبک و بیارزش می‌داند و به جنون عشق می‌دهد. این نوع نگاه، یک طنز فلسفی است که نشان می‌دهد رهایی از قیدهای عقلانی می‌تواند راهی برای رسیدن به آن باشد.
به طور خلاصه، طنز در شعر عبید زاکانی ابزاری برای بیان دیدگاه‌های رادیکال و انتقادی اوست. او با استفاده از تناقضات میان دین و عشق، و با هجو ریاکری زاهدان، به شکلی کنایه‌آمیز به نقد جامعه و ارزش‌های آن می‌پردازد.