برداشت

در آثار عطار نیشابوری، «کعبه‌ای که چشم خدا است»، نمادی عمیق و عرفانی است که به قلب انسان کامل و پاک‌نفس اشاره دارد. این مفهوم بیانگر آن است که خداوند، به جای نگاه کردن به کعبه‌ای از سنگ و گل، به کعبه‌ای که همان دل انسان‌های خالص است، می‌نگرد. این دل‌ها به دلیل پاکی و نورانیت خود، به آینه‌ای برای تجلی خداوند تبدیل شده‌اند.

مفهوم دل به عنوان کعبه و چشم خدا

عطار در اشعار خود، به دوگانگی میان کعبه ظاهری (بنای سنگی) و کعبه باطنی (دل انسان) می‌پردازد و برتری کعبه باطنی را نشان می‌دهد. او معتقد است:

• کعبه ظاهری، خانه خداست، اما دل، جایگاه و چشم خداست. خداوند به جای نگاه کردن به بنای سنگی، به خلوص و پاکی قلب انسان‌ها توجه می‌کند.

• بزرگ‌ترین حجاب برای دیدن خدا، خودبینی و غرور است. وقتی انسان از خودی خود رها می‌شود و دلش از تعلقات پاک می‌گردد، این دل به کعبه‌ای نورانی تبدیل می‌شود که خداوند از آنجا به جهان می‌نگرد.

کعبه چشم خدا در ابیات عطار

اگرچه عبارت دقیق «کعبه چشم خدا» به صورت مستقیم در ابیات عطار یافت نمی‌شود، اما این مفهوم در ستایش از مقام دل و اولیا به کرّات دیده می‌شود. عطار، دل عارفان را به چنان مرتبه‌ای از قداست می‌رساند که آن را قبله و چشم خدا می‌داند.

• اهمیت دل برتر از کعبه: عطار در اسرارنامه به صراحت بیان می‌کند که آباد کردن دل یک انسان، از آباد کردن کعبه مهم‌تر است:

  اگر خواهی که گردد کعبه آباد دل اهل دلی از خویش کن شاد

• دل به مثابه قبله: عطار معتقد است که انسان کامل، به دلیل پاکی و مقام والای خود، به قبله‌ای برای دیگران تبدیل می‌شود. در این نگاه، دل این انسان کامل، همان کعبه‌ای است که خداوند از آن به جهان می‌نگرد.

حقیقت کعبهٔ عشاق شیخ است بمعنی و بصورت کعبه شیخ است

این بیت نشان می‌دهد که شیخ و مرشد، که نمادی از کمال هستند، خود کعبه عشاق‌اند. این کعبه، از سنگ و گل ساخته نشده، بلکه از دل پاک و نورانی انسان کامل بنا شده است.

• تجلی خدا در آینه دل: در نهایت، در آثار عطار، دل عارف به آینه‌ای تبدیل می‌شود که خداوند در آن تجلی می‌یابد و از طریق آن به جهان نگاه می‌کند. این همان مقام وحدت است که در آن، دوگانگی بین بنده و خداوند از بین می‌رود و دل به چشم‌خانه الهی تبدیل می‌شود.

نتیجه‌گیری

«کعبه‌ای که چشم خدا است» در آثار عطار، نمادی است برای اهمیت بی‌نهایت دل انسان در مسیر عرفان. عطار به خواننده یادآوری می‌کند که ارزش واقعی، در خلوص و پاکی دل است و این دل است که خداوند به آن می‌نگرد، نه به بناهای سنگی. این مفهوم، اوج عرفان عطار را نشان می‌دهد که در آن، انسان با تعالی بخشیدن به درون خود، می‌تواند به مقام والای تجلی الهی برسد.