در آثار عطار نیشابوری، «کعبه اولیا» یک مفهوم عرفانی عمیق و نمادی مهم است که فراتر از کعبه فیزیکی در مکه، به شخصیت‌های برجسته و کاملان راه حق اشاره دارد. در دیدگاه عطار، اولیا و پیران طریقت، به دلیل مقام والای معنوی خود، به جایگاهی می‌رسند که خود تبدیل به قبله و مقصد سالکان می‌شوند.
معنا و مفهوم کعبه اولیا
عطار معتقد است که برای رسیدن به خداوند، باید از طریق انسان کامل قدم برداشت. این انسان کامل یا ولی، به چنان مرتبه‌ای از قرب الهی می‌رسد که وجودش بازتابی از ذات حق می‌شود. به همین دلیل، عطار این بزرگان را کعبه اولیا می‌نامد؛ یعنی مکانی که سالکان برای کسب فیض و هدایت، باید به سوی آن روی آورند و آن را طواف کنند.
این مفهوم در آثار عطار، به‌ویژه در تذکرة الاولیا و هیلاج‌نامه، به خوبی نمایان است:
تذکرة الاولیا: عطار در این کتاب، زندگی و سخنان صد و چهارده ولی را جمع‌آوری کرده است. او در توصیف هر کدام از این بزرگان، القابی مانند «قطب عالم»، «قبله اسلام» و «کعبه مسلمانی» به کار می‌برد. این القاب نشان می‌دهند که عطار این اولیا را نه تنها به عنوان الگو، بلکه به عنوان مقصد معنوی برای طالبان حق معرفی می‌کند.
برای مثال، در توصیف ابوحمزه خراسانی، عطار از او با عنوان «آن کعبه مسلمانی» یاد می‌کند. این عبارت به این معناست که ابوحمزه به دلیل ایمان، توکل و معرفت بی‌نظیرش، به مقامی رسیده که مسلمانان می‌توانند او را قبله و مقصد خود قرار دهند.
همچنین در توصیف ابوبکر کتانی، از او به عنوان «رکن کعبه تحقیق» یاد شده است.
هیلاج‌نامه: در این اثر، عطار به صراحت به نقش پیر و شیخ به عنوان کعبه اشاره می‌کند. او می‌گوید:
حقیقت کعبهٔ عشاق شیخ است به معنی و به صورت کعبه شیخ است
این بیت به وضوح نشان می‌دهد که در نظر عطار، شیخ و مرشد کامل، همان کعبه‌ای است که عشاق و سالکان باید به سوی او بروند. او کعبه ظاهری را به مثابه صورتی می‌بیند که حقیقت آن در وجود شیخ تجلی یافته است.
تفاوت «کعبه اولیا» با «کعبه الهی»
عطار با این نمادپردازی، دو نوع کعبه را از هم متمایز می‌کند:
کعبه الهی: همان خانه خدا در مکه است که مقصد زائران حج و نماد تجلی خداوند است.
کعبه اولیا: نماد انسان‌های کاملی است که به دلیل رسیدن به مرتبه فنا فی الله، خود به قبله‌ای برای کسب معرفت و راهنمایی تبدیل شده‌اند.
این دو مفهوم در دیدگاه عطار در تضاد با هم نیستند، بلکه مکمل یکدیگرند. سفر به کعبه فیزیکی، نمادی از سفر به سوی خداست، اما عطار تأکید می‌کند که بدون همراهی و راهنمایی یک انسان کامل (کعبه اولیا)، این سفر می‌تواند دشوار و حتی بی‌نتیجه باشد. در واقع، ولی و شیخ، آینه‌ای از ذات الهی هستند که مسیر رسیدن به کعبه حقیقی را به سالک نشان می‌دهند.