مفهوم پارادوکس (تناقض ظاهری) در ابیات مربوط به کعبه، یک ابزار کلیدی برای بیان لایه‌های عمیق‌تر اندیشه هر شاعر است. این ابزار در شعر قاآنی، سلمان ساوجی، عرفی شیرازی و اقبال لاهوری، با تفاوت‌های اساسی به کار رفته و بازتاب‌دهنده دیدگاه متفاوت آنها به دین و حقیقت است.
قاآنی: فقدان پارادوکس
در شعر قاآنی، پارادوکس جایگاه چندانی ندارد. شعر او توصیفی و مدیحه‌سرایانه است و هدف اصلی، ستایش از شکوه و جلال ظاهری کعبه و نظم حاکم بر حج است. در این نگاه، همه چیز در جایگاه خود قرار دارد و تضادی میان ظاهر و باطن وجود ندارد. کعبه، مقدس است و بتخانه، کانون شرک. این دو در تقابل آشکارند و شاعر به دنبال یافتن حقیقت پنهان در پس این تضادها نیست.
سلمان ساوجی: پارادوکس عاطفی-معنوی
سلمان ساوجی، از پارادوکس به شیوه‌ای عاطفی و معنوی استفاده می‌کند. تناقض اصلی در شعر او، فاصله فیزیکی و نزدیکی قلبی به کعبه است. زائر دردمند، از کعبه دور است، اما قلب او در حال طواف است. این پارادوکس، بیان‌گر رنج هجران و شور وصال است که نیروی محرکه سفر معنوی زائر است. این تناقض، یک تجربه شخصی و احساسی است و به یک حقیقت وجودی اشاره دارد.
عرفی شیرازی: پارادوکس فلسفی و وجودی
عرفی، استاد استفاده از پارادوکس است و شعر او بر پایه این ابزار بنا شده است. او پارادوکس را برای بیان وحدت وجودی و درهم شکستن مرزهای ظاهری به کار می‌برد. معروف‌ترین پارادوکس در شعر او، یکی دانستن کعبه و بتخانه است. این تناقض، خواننده را به یک حقیقت فلسفی عمیق‌تر رهنمون می‌شود:
«فرقی ننهد عاشق در کعبه و بتخانه» در نگاه او، عشق به حدی تعالی می‌یابد که همه تمایزات ظاهری، بی‌معنا می‌شوند و تنها یک حقیقت باقی می‌ماند.
اقبال لاهوری: پارادوکس انقلابی و انتقادی
اقبال از پارادوکس به عنوان یک ابزار انتقادی و بیدارکننده استفاده می‌کند. پارادوکس در شعر او، نه فقط فلسفی، بلکه اجتماعی و سیاسی است. بزرگترین پارادوکس در نگاه اقبال، تضاد میان حقیقت کعبه (نماد وحدت، عزت و عمل) و وضعیت متناقض مسلمانان (نماد تفرقه، ذلت و رکود) است. او کعبه را ثابت می‌بیند، در حالی که مسلمانان از آن گریزانند.
«ز آستان کعبه دور افتاده ام» این تناقض، برای اقبال، یک درد و یک فراخوان است. او با این پارادوکس، می‌خواهد مسلمانان را به شوک آورده و آنها را به تأمل و عمل وادار کند.