در ادبیات فارسی، کعبه از نمادهای پرکاربرد است که معنای آن در اشعار هر دوره و هر شاعری، با توجه به جهان‌بینی او، دگرگون شده است. برای مقایسه نگاه قاآنی، سلمان ساوجی و عرفی شیرازی به کعبه، باید به سبک، دورهٔ زندگی و دیدگاه فکری هر یک توجه کرد.
قاآنی؛ کعبهٔ باشکوه
قاآنی (قرن ۱۳ ه.ق) شاعری از دورهٔ بازگشت ادبی بود که به تقلید از سبک قصیده‌سرایان کهن می‌پرداخت. در شعر او، کعبه نمادی است که اغلب در خدمت اهداف مدحی و اغراق‌آمیز به کار می‌رود.
کعبهٔ مادی و ظاهری: قاآنی به کعبه با نگاهی ظاهری و باشکوه می‌نگرد. برای او، کعبه یک مکان مقدس و باابهت است که می‌تواند برای توصیف قدرت و عظمت ممدوح (شاهان قاجار) استفاده شود.
تشبیه و استعاره: کعبه در شعر او، ابزاری است برای تشبیه و استعاره. او چهره، لباس یا دربار ممدوح را به کعبه تشبیه می‌کند تا مقام او را در حد یک نماد دینی ارتقا دهد.
هدف: هدف قاآنی، ایجاد تصویری باشکوه و مقدس از ممدوح است. در این نگاه، کعبه قداست خود را به صورت مستقیم به ممدوح منتقل می‌کند.
سلمان ساوجی؛ کعبهٔ پناهگاه
سلمان ساوجی (قرن ۸ ه.ق) در دورهٔ عراقی و در فضایی که مفاهیم عرفانی در حال رشد بود، می‌زیست. در اشعار او، کعبه یک نماد دوگانه دارد که هم به مکان فیزیکی و هم به پناهگاه اشاره می‌کند.
کعبهٔ مادی و معنوی: سلمان به کعبه به عنوان یک مکان مقدس و پناهگاه مردم می‌نگرد، اما این قداست را در دربار ممدوح خود نیز جستجو می‌کند. در نگاه او، درگاه ممدوح به کعبه‌ای تبدیل می‌شود که نیازهای مردم را برآورده می‌سازد.
وابستگی: کعبه در شعر سلمان، نمادی است که وابستگی شاعر به ممدوح را نشان می‌دهد. او به صراحت می‌گوید که اگر از درگاه ممدوح دور شود، جایی برای پناه و کسب فیض ندارد، حتی کعبه.
هدف: سلمان از کعبه برای ستایش و بیان جایگاه ممدوح به عنوان مرکز قدرت و پناهگاه استفاده می‌کند. در اینجا، کعبه نه تنها یک مکان مقدس، بلکه یک مفهوم اجتماعی و سیاسی نیز هست.
عرفی شیرازی؛ کعبهٔ باطنی
عرفی (قرن ۱۰ ه.ق) شاعری برجسته از سبک هندی بود که نگاهی عمیقاً عرفانی و شیعی داشت. در اشعار او، کعبه از یک نماد مذهبی به یک نماد فلسفی و باطنی تبدیل می‌شود.
کعبهٔ نقادانه و باطنی: عرفی با نگاهی نقادانه به کعبه می‌نگرد. او آن را به عنوان نمادی از ظاهر دین و ریاکاری می‌بیند که اگر از عشق و حقیقت تهی باشد، بی‌روح و بی‌ذوق است.
کعبه در برابر دیر: در نگاه عرفی، کعبه در تضاد با دیر و بتخانه قرار می‌گیرد، اما نه برای نفی آنها. بلکه برای نشان دادن این حقیقت که همهٔ راه‌ها به یک مقصد ختم می‌شوند و آنچه مهم است، نیت و پاکی دل است.
کعبهٔ ولایی: برای عرفی، کعبهٔ حقیقی، وجود مقدس امام علی (ع) و اهل بیت (ع) است. او کعبه را از یک بنای سنگی به یک حقیقت ولایی ارتقا می‌دهد و قداست واقعی را در وجود امامان جستجو می‌کند.
هدف: هدف عرفی، نقد ظاهرگرایی و تأکید بر حقیقت باطنی و عشق است. او از کعبه برای بیان دیدگاه‌های عرفانی و شیعی خود استفاده می‌کند.
جمع‌بندی
قاآنی، سلمان ساوجی و عرفی شیرازی هر سه از نماد کعبه استفاده کردند، اما هر یک با هدفی متفاوت:
قاآنی به کعبه‌ای باشکوه و مادی برای اغراق در مدح می‌پرداخت.
سلمان ساوجی کعبه را به عنوان پناهگاهی برای بیان وابستگی و قدرت ممدوح می‌دید.
عرفی به کعبه‌ای باطنی و نقادانه می‌نگریست تا حقیقت عشق و ولایت را در برابر ظاهر دین قرار دهد.