برای مقایسه قاآنی و سلمان ساوجی، باید به دوره‌های تاریخی، سبک‌های شعری و مضامین اصلی آثار آنها توجه کرد. این دو شاعر، با وجود شباهت‌هایی در قالب قصیده و مدح، تفاوت‌های چشمگیری در سبک و زبان دارند.
دوره زندگی و سبک شعری
سلمان ساوجی: او شاعر قرن هشتم هجری و از بزرگ‌ترین قصیده‌سرایان و غزل‌گویان دوران ایلخانیان و آل جلایر است. سبک او متأثر از شاعران بزرگ قرن هفتم، مانند سعدی و عاقل است. سلمان به دلیل نزدیکی به دربار سلطان اویس ایلخانی، قصاید مدحی بسیاری سروده است. در غزل نیز، او را هم‌طراز با حافظ می‌دانند و در آثارش رگه‌های قوی از عرفان و مضامین صوفیانه دیده می‌شود.
قاآنی: او شاعر قرن سیزدهم هجری و از بزرگان دوره بازگشت ادبی در عصر قاجار است. سبک او، بازگشتی به سبک خراسانی (قرن‌های چهارم و پنجم) است. قاآنی به دلیل توانایی شگفت‌انگیز در قصیده‌سرایی، «مجتهدالشعراء» و «حسان‌العجم» لقب گرفت. او بیشترین اشعار خود را در قالب قصیده سروده است و قصاید او مملو از آرایه‌های لفظی و اغراق‌های بی‌سابقه است.
ویژگی‌های زبانی و ادبی
سلمان ساوجی:
زبان: زبان سلمان، زبانی متین و شیوا است و به سادگی و روانی شعرای قرن هفتم نزدیک است. او در قصاید خود، گاهی به صنایع لفظی توجه می‌کند، اما این امر به اندازه قاآنی افراطی نیست.
موسیقی: سلمان در شعر خود به موسیقی کناری (قافیه و ردیف) اهمیت زیادی می‌دهد. ردیف‌های او اغلب ساده و فعلی هستند.
قاآنی:
زبان: زبان قاآنی بسیار آهنگین، پرطمطراق و متکلف است. او از کلمات عجیب و غریب و آرایه‌های بدیعی (مانند جناس، واج‌آرایی و تکرار) به وفور استفاده می‌کند. او حتی در یکی از قصاید خود، از به‌کارگیری حرف «الف» خودداری کرده است.
موسیقی: موسیقی شعر قاآنی بسیار قوی و برجسته است. او از بحور پرشتاب مانند بحر هزج استفاده می‌کند و به قافیه‌های دشوار و ردیف‌های بلند و پیچیده علاقه دارد.
مضامین و محتوا
سلمان ساوجی:
مدح: قصاید او عمدتاً در مدح شاهان ایلخانی و جلایری سروده شده‌اند.
عاشقانه و عرفانی: سلمان در غزل‌های خود به مفاهیم عرفانی و عاشقانه می‌پردازد و متأثر از جهان‌بینی صوفیه است. او همچنین اشعار شیعی در مدح اهل بیت دارد.
قاآنی:
مدح: قصاید او تقریباً تماماً در مدح شاهان و رجال قاجار است. مدح در شعر قاآنی به اوج خود می‌رسد و به حدی از اغراق می‌رسد که به تملق تبدیل می‌شود.
عرفان: اگرچه قاآنی گاهی از مفاهیم عرفانی (مانند «کعبهٔ دل») استفاده می‌کند، اما این مفاهیم بیشتر کارکردی ابزاری برای مدح دارند تا یک باور عمیق عرفانی.
خلاصه مقایسه
ویژگی سلمان ساوجی قاآنی
دوره قرن هشتم (ایلخانی و آل جلایر) قرن سیزدهم (قاجار)
سبک متأثر از سبک عراقی (سعدی و حافظ) بازگشت به سبک خراسانی
زبان شیوا، روان و متین پرطمطراق، متکلف و پرآرایه
موسیقی روان و ساده برجسته، آهنگین و پرشتاب
محتوامدح، عرفان، عاشقانه و شیعی عمدتاً مدح اغراق‌آمیز
لقب ملک‌الشعرا مجتهدالشعراء، حسان‌العجم
در نهایت، می‌توان گفت که سلمان ساوجی به عنوان یک قصیده‌سرای برجسته در انتقال از سبک عراقی به سبک حافظ شناخته می‌شود، در حالی که قاآنی، نمایندۀ تمام‌عیار سبک بازگشت ادبی و شعر درباری پرآرایه و اغراق‌آمیز است.