اقبال لاهوری در اشعار خود درباره کعبه، تضاد میان شعار (عمل ظاهری) و شعور (آگاهی درونی) را به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های فکری خود تبدیل کرده است. از دیدگاه او، بیماری جهان اسلام ناشی از آن است که مسلمانان به شعارهای دینی بسنده کرده و شعور حقیقی آن را از دست داده‌اند.
کعبه: نماد مبارزه میان شعار و شعور
اقبال، کعبه و مناسک حج را صحنه‌ای برای این مبارزه می‌بیند. شعار در اینجا، همان اعمال ظاهری، تکرار اذکار و حرکات آیینی است که به صورت عادت انجام می‌شود؛ در مقابل، شعور همان آگاهی عمیق، معرفت نفس و بیداری درونی است که باید از این شعارها حاصل شود.
شعور گمشده در شعار: اقبال با انتقاد از این وضعیت می‌گوید که مسلمانان تنها به شعارهای دینی مانند «الله اکبر» بسنده کرده‌اند، در حالی که روح و شعور این تکبیر (تعهد به یگانگی و عمل) را در زندگی خود فراموش کرده‌اند.
«عالم از ما صاحب تکبیر شد / از گل ما کعبه‌ها تعمیر شد» این بیت نشان می‌دهد که در گذشته، شعار (تکبیر) با شعور (عمل) همراه بوده است و از ایمان و تلاش مسلمانان، کعبه‌ها (نمادهای تمدن) بنا شده است. اما در زمان حال، این پیوند از دست رفته است.
شعار بدون شعور، نوعی بازیگری: اقبال، عمل بی‌شعور را نوعی نمایش و بازیگری می‌داند. او طواف کعبه را که بزرگترین شعار دینی است، به سخره می‌گیرد، اگر با آگاهی درونی همراه نباشد.
«طواف کعبه زدی گرد دیر گردیدی / نگه به خویش نپیچیده ئی دریغ از تو» در این بیت، طواف (شعار) بدون خودشناسی (شعور)، عملی پوچ و بی‌ارزش است. اقبال این عمل را با "گرد دیر گشتن" مقایسه می‌کند تا نشان دهد که از نظر معنوی هیچ تفاوتی با بت‌پرستی ندارد.
شعارِ کعبه، شعورِ وحدت: برای اقبال، کعبه باید شعوری واحد را در میان مسلمانان ایجاد کند: شعورِ وحدت، آزادی و عزت نفس. او درد خود را از این می‌گوید که مسلمانان با وجود داشتن شعار واحد (کعبه)، به شعور آن نرسیده‌اند.
«تا غلامم در غلامی زاده ام / ز آستان کعبه دور افتاده ام» در این بیت، شعار نزدیکی به کعبه در تضاد با شعور دوری از آن است. مسلمانان به دلیل ذلت و بردگی، از آگاهی و عزتی که کعبه نماد آن است، دور افتاده‌اند.
نتیجه‌گیری
اقبال معتقد است که رهایی مسلمانان در بازگشت به این حقیقت است که شعار (عمل) باید از شعور (آگاهی) برخیزد. کعبه تنها یک مکان نیست، بلکه نمادی از یک شعور جمعی است. تا زمانی که مسلمانان به این شعور واحد از عزت، خودی، و وحدت بازنگردند، تمام شعارهایشان، حتی بزرگترین آنها مانند طواف کعبه، تنها حرکات بی‌ثمر و نمادین باقی خواهند ماند.