نگاه عرفی شیرازی به ولایت در اشعارش، به‌ویژه در ارتباط با نماد کعبه، یک موضوع پیچیده و چندلایه است که ریشه در اعتقادات و جهان‌بینی او دارد. عرفی که شاعری شیعه‌مذهب و عارف بود، ولایت را فراتر از یک مفهوم سیاسی یا فقهی، به عنوان جوهر و حقیقت دین می‌دید.
ولایت به مثابه حقیقت باطنی
عرفی در قصاید و اشعار ولایی خود، به ویژه در مدح حضرت علی (ع)، ولایت را حقیقت باطنی دین و کمال معرفت می‌داند. در این نگاه، ولایت تنها به معنای اطاعت از امام نیست، بلکه رسیدن به مقام قرب الهی است که از طریق پیروی از امام حاصل می‌شود. در این چارچوب فکری، ولایت نه فقط یک مفهوم، بلکه یک راه است که سالک را به مقصد می‌رساند.
نمونه: "ای کعبه وجود تو دارالامان علم"
در این بیت، عرفی حضرت علی (ع) را به کعبه تشبیه می‌کند، اما با یک تفاوت مهم: او کعبهٔ وجود حضرت را "دارالامان علم" می‌خواند. این تشبیه نشان می‌دهد که برای عرفی، ولایت نه تنها به اندازهٔ کعبه مقدس است، بلکه جایگاهی فراتر دارد؛ زیرا کعبه به تنهایی نمادی از شریعت و مکان فیزیکی است، اما وجود امام علی (ع) سرچشمهٔ علم و معرفت است که به انسان آرامش و امنیت می‌دهد.
ارتباط ولایت با کعبه و نقد ظاهرپرستی
عرفی شیرازی که منتقد ریاکاری و ظاهرپرستی بود، کعبه را گاهی نمادی از عبادت خشک و بی‌روح می‌دید که از حقیقت تهی است. در اینجاست که مفهوم ولایت به عنوان راه و نیت پاک، در برابر کعبهٔ ظاهری قرار می‌گیرد.
ولایت در برابر سفر ظاهری به کعبه: عرفی معتقد بود که صرف سفر به کعبه و طواف آن، بدون همراه بودن با نیت خالص و توجه به حقیقت، بی‌ارزش است. حقیقت در اینجا همان ولایت و عشق به اهل بیت (ع) است. برای عارف، آنچه مهم است، دل است، نه مکان.
ولایت به عنوان مقصد اصلی: در نگاه عرفی، هدف نهایی سالک، رسیدن به حقیقت ولایت است. به همین دلیل، او گاهی از "ولایت عشق" سخن می‌گوید، که در آن مقام، گدا به پادشاهی می‌رسد. این ولایت، آنقدر قدرتمند است که مرزهای ظاهری قدرت و ثروت را در هم می‌شکند.
نمونه: "مجو به محمل شاهی، که در ولایت عشق / گدا به تخت نشانند و پادشه گیرند"
این بیت به روشنی نشان می‌دهد که "ولایت عشق" (که می‌تواند به ولایت اهل بیت نیز تفسیر شود) با "محمل شاهی" (نماد قدرت و ظواهر دنیوی) در تباین کامل است. در این ولایت، ارزش‌ها برعکس می‌شوند و جایگاه‌ها به نفع حقیقت تغییر می‌کند.
در مجموع، عرفی شیرازی، ولایت را نه تنها یک عقیدهٔ مذهبی، بلکه یک مسیر عرفانی می‌دید که به انسان کمال می‌بخشد. در اشعار او، کعبه نمادی است که گاهی در برابر ولایت قرار می‌گیرد تا بی‌ارزشی ظواهر دینی را بدون حضور حقیقت و عشق نشان دهد. در نهایت، برای عرفی، حج واقعی، حجی است که با ولایت و نیت پاک همراه باشد.