در شعر بیدل دهلوی، کعبه به چندین شکل مختلف تجلی می‌یابد. بیدل از این تنوع برای بیان نگاه عمیق و فلسفی خود استفاده می‌کند. او کعبه را از یک مکان فیزیکی به یک مفهوم باطنی و عرفانی تبدیل می‌کند. در ادامه، انواع کعبه در شعر بیدل با یکدیگر مقایسه شده‌اند:
۱. کعبهٔ ظاهری (کعبهٔ سنگ و گل)
این نوع کعبه، همان مکان فیزیکی و مقدس در مکه است که مسلمانان به طواف آن می‌روند. بیدل از این کعبه به عنوان نمادی برای ظاهر دین و اعمال صوری استفاده می‌کند. او این کعبه را به شدت نقد می‌کند و معتقد است که اگر با نیت و بصیرت باطنی همراه نباشد، ارزشی ندارد.
ویژگی‌ها:
غیرقابل اتکا: بیدل آن را به یک "سنگ و دیوار" تشبیه می‌کند که می‌تواند به بت تبدیل شود.
فاقد مقصد: او طواف آن را "هرزه دو" می‌داند که اگر با نیت پاک نباشد، به جایی نمی‌رسد.
مشترک با دیگر مکان‌ها: بیدل آن را در کنار دیر و بتخانه قرار می‌دهد تا نشان دهد که در صورت نبود معرفت، تفاوتی با آنها ندارد.
۲. کعبهٔ باطنی (کعبهٔ دل)
این نوع کعبه، در مقابل کعبهٔ ظاهری قرار دارد و نمادی از حقیقت مطلق و قبله‌گاه درونی است. بیدل معتقد است که کعبهٔ حقیقی در دل انسان است و سفر و طواف واقعی، به سوی آن است.
ویژگی‌ها:
مقصد اصلی: بیدل آن را "کعبهٔ مقصود" می‌داند که تنها با عجز و فروتنی قابل دسترسی است.
بی‌نیاز از مکان: این کعبه در هر جایی وجود دارد و به یک مکان خاص محدود نمی‌شود.
دارای شرافت: شرافت آن نه در ظاهر، بلکه در باطن و حقیقت آن است.
۳. کعبهٔ تحقیق (کعبهٔ حقیقت)
این نوع کعبه، به معنای حقیقت مطلق و مقصد نهایی است که سالک باید به آن برسد. بیدل از این مفهوم برای بیان این حقیقت استفاده می‌کند که تلاش‌ها و مناسک ظاهری، تنها زمانی ارزشمندند که به این حقیقت منتهی شوند.
ویژگی‌ها:
غیرقابل دسترس با ابزار ظاهری: بیدل معتقد است که به این کعبه نمی‌توان با ابزارهای ظاهری مانند احرام و تسبیح رسید.
نیاز به بصیرت: رسیدن به آن، به ادب و مراقبهٔ درونی نیاز دارد.
مقایسه و نتیجه‌گیری
تضاد اصلی: بیدل همواره کعبهٔ ظاهری را در برابر کعبهٔ باطنی و کعبهٔ تحقیق قرار می‌دهد. او معتقد است که اولی، می‌تواند مانعی بر سر راه رسیدن به دومی باشد.
اولویت: در نگاه بیدل، کعبهٔ باطنی و کعبهٔ تحقیق از کعبهٔ ظاهری بسیار ارزشمندترند.
پیام نهایی: بیدل می‌خواهد به مخاطب خود یادآوری کند که کعبه تنها یک نماد است و هدف اصلی، یافتن حقیقت درونی است که در دل و در هر لحظه از زندگی وجود دارد. او با این نگاه، انسان را از ریاکاری و ظاهرگرایی برحذر می‌دارد و به اخلاص و بصیرت دعوت می‌کند.