«قبله دل و کعبه جان» یک ترکیب استعاری و ادبی است که در آثار عارفان و ادیبانی چون نصرالله منشی به کار رفته است. در این عبارت، دو نماد مذهبی قبله و کعبه برای بیان مفاهیم درونی و معنوی به کار گرفته شده‌اند.
معنای تحت‌اللفظی و استعاری
قبله: در معنای اصلی، جهتی است که مسلمانان برای نماز به آن روی می‌آورند.
کعبه: در معنای اصلی، خانه‌ای مقدس در مکه است که قبله مسلمانان و مرکز اعمال حج است.
در این ترکیب، هر دو کلمه از معنای فیزیکی خود خارج می‌شوند و به نمادهایی برای مرکز توجه، آرمان و جهت‌گیری درونی تبدیل می‌گردند. «قبله دل» به معنای آرمان و مقصدی است که قلب به سوی آن گرایش دارد و «کعبه جان» نیز همان مقصد و مرکز توجه روح و جان است.
کاربرد در آثار نصرالله منشی
نصرالله منشی در کلیله و دمنه، این عبارت را برای بیان اهمیت و والایی احکام قرآن به کار برده است. در عبارت «قبله دل و کعبه جان وی احکام قرآن عظیم باشد»، او می‌خواهد بگوید که آرمان و جهت‌گیری اصلی زندگی فرد، پیروی از آموزه‌ها و دستورات قرآن است. در این جمله، قرآن به جای کعبه و قبله، به عنوان مرکز و مقصد نهایی معرفی می‌شود.
این استعاره، با استفاده از دو نماد مقدس و آشنا، به مفهوم مورد نظر قداست و اهمیت معنوی می‌بخشد.