سنایی، از پیشگامان شعر عرفانی فارسی، در آثار خود به‌ویژه حدیقة‌الحقیقه، با نگاهی عمیق و ستایشگرانه به مقام و ولایت امام علی (ع) پرداخته است. دیدگاه او نسبت به حضرت علی (ع) فراتر از مدح‌های معمول است و ایشان را به عنوان نمونهٔ کامل انسان، مراد عرفانی و جانشین حقیقی پیامبر (ص) معرفی می‌کند.
ولایت و جانشینی
سنایی به روشنی به ولایت و جانشینی امام علی (ع) اشاره می‌کند و ایشان را وارث حقیقی پیامبر (ص) می‌داند. او در اشعار خود، به واقعهٔ غدیر خم و حدیث «من کنتُ مولاه فعلیٌ مولاه» اشاره کرده و این واقعه را دلیلی بر حقانیت ولایت حضرت علی (ع) می‌داند. در این نگاه، علم و سنت پیامبر (ص) بدون ولایت و علم حضرت علی (ع) ناقص است. سنایی با استفاده از حدیث «أنا مدینةُ العلم و علیٌ بابُها»، ایشان را دروازهٔ علم پیامبر (ص) می‌نامد و این جایگاه را بسیار محکم و قاطع بیان می‌کند.
ویژگی‌های برجسته
سنایی برای توصیف مقام حضرت علی (ع) از صفات و ویژگی‌های انحصاری و بی‌نظیری استفاده می‌کند:
شجاعت و جهاد: سنایی ایشان را به عنوان «شیر خدا» و «مبارز خیبرگشا» می‌ستاید. جهاد حضرت علی (ع) در نگاه او تنها یک نبرد فیزیکی نیست، بلکه مبارزهٔ «الا الله» بر فرق «لا» گویان است. این تصویر، نبرد حضرت را به یک عمل عرفانی و نمادین برای ریشه‌کن کردن کفر و شرک تبدیل می‌کند.
علم و حکمت: سنایی، علم حضرت علی (ع) را از باطن و به صورت لدنی می‌داند. به عقیدهٔ او، علم حضرت علی (ع) به‌حدی است که اگر حجاب‌ها برداشته شوند، یقین او ذره‌ای تغییر نمی‌کند؛ این همان مقام «لَو کُشِفَ الغِطاءُ ما ازددتُ یقیناً» است.
زهد و بی‌اعتنایی به دنیا: سنایی به زهد و دوری حضرت علی (ع) از دنیا اشاره دارد و ایشان را تنها کسی می‌داند که دنیا را «سه طلاق» داده است. این بی‌اعتنایی به مال و قدرت، برای سنایی الگویی برای عارفان و سالکان است.
نمادپردازی‌های عرفانی
سنایی در اشعار خود، حضرت علی (ع) را با نمادهای عرفانی والایی توصیف می‌کند:
کعبهٔ جان: او حضرت علی (ع) را «مُحرِم کعبهٔ جان» و «مَحرم سرّ یزدان» می‌داند. این تعابیر نشان می‌دهند که ایشان به بالاترین مقام‌های عرفانی رسیده‌اند و خود به قبله و مرکز معنویت تبدیل شده‌اند.
مراد و پیر: سنایی، حضرت علی (ع) را نه تنها یک امام دینی، بلکه یک مراد و پیر عرفانی نیز می‌داند. راه ایشان، پیوندی ملموس با راه نبوت دارد و ایشان الگوی انسان کامل در سلوک عرفانی هستند.
به طور کلی، دیدگاه سنایی دربارهٔ ولایت حضرت علی (ع)، یک دیدگاه جامع و عمیق است که ابعاد مختلف دینی، عرفانی و اخلاقی را در بر می‌گیرد و ایشان را به عنوان یکی از مهم‌ترین شخصیت‌ها در مسیر معرفت معرفی می‌کند.
با سپاس از دقت شما. برای تأیید ادعاهای مطرح شده دربارهٔ نگاه سنایی به ولایت امام علی (ع)، ابیات مرتبط از آثار ایشان، به‌ویژه حدیقة‌الحقیقه، در ادامه آورده شده است.
ولایت و جانشینی
سنایی به روشنی بر ولایت و جانشینی امام علی (ع) تأکید دارد و ایشان را دروازهٔ علم پیامبر (ص) می‌داند:
او مدینهٔ علوم و باب علی
او خدا را نبی، علیش ولی
«حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطریقه»، باب سوم
علم و حکمت
سنایی، علم امام علی (ع) را بی‌نهایت می‌داند و ایشان را محرم اسرار الهی می‌خواند:
محرم او بوده کعبهٔ جان را
محرم او بوده سرّ یزدان را
«حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطریقه»، باب سوم
شجاعت و جهاد
سنایی، شجاعت امام علی (ع) را در نبردها، به‌ویژه فتح خیبر، ستایش می‌کند:
شرک پادار شد، هلاکش کن
کعبه بتخانه گشت، پاکش کن
مر علی را تو این عمل فرمای
تا نهد بر عزیز کتف پای
«حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطریقه»، باب سوم
زهد و بی‌اعتنایی به دنیا
سنایی به زهد و دوری امام علی (ع) از دنیا اشاره می‌کند و ایشان را الگوی کامل زهد می‌داند:
بر ره و رسم دین و تقوا بود
مرتضی را چو دین ز دنیا بود
«حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطریقه»، باب سوم