همان‌طور که از بررسی آثار شاعران بزرگ فارسی‌زبان برمی‌آید، واژهٔ «کعبه» در طول تاریخ شعر و ادبیات فارسی، سیر تکاملی داشته و معنای آن از یک نماد صرفاً مذهبی به یک مفهوم عمیق و چندلایهٔ عرفانی، اجتماعی و عاشقانه تبدیل شده است. این تکامل را می‌توان به سه مرحلهٔ اصلی تقسیم کرد:
۱. کعبه در معنای فقهی و تاریخی
در این مرحله، کعبه بیشتر به عنوان یک مکان مقدس و قبلهٔ مسلمانان شناخته می‌شود. شاعران در این دوره، به جنبه‌های تاریخی آن، مانند حملهٔ ابرهه، یا به اعمال دینی مربوط به حج، مانند طواف و نماز، اشاره می‌کنند. در این نگاه، کعبه نماد دین و شریعت است.
۲. کعبه در معنای عرفانی و درونی
با ظهور شاعران بزرگی چون سنایی و عطار، معنای کعبه وارد مرحلهٔ جدیدی می‌شود. در این نگاه، کعبه از یک بنای بیرونی به یک مفهوم درونی و باطنی تبدیل می‌شود.
کعبهٔ دل: سنایی، کعبه را نماد دل انسان می‌داند و بر این باور است که قداست واقعی در درون انسان نهفته است. او می‌گوید: «کعبهٔ حق دلست پاکش دار». این نگاه، سلوک عرفانی را به یک سفر درونی تبدیل می‌کند و تزکیهٔ نفس را برتر از عبادت ظاهری می‌داند.
رب‌البیت، نه بیت: عطار نیز همین مفهوم را با نگاهی رادیکال‌تر مطرح می‌کند. او در حکایت رابعهٔ عدویه، نشان می‌دهد که برای عارفان حقیقی، هدف اصلی رسیدن به «رب‌البیت» (خداوند) است، نه صرفاً «بیت» (خانهٔ سنگی).
۳. کعبه در معنای عاشقانه، اجتماعی و نمادین
در مراحل بعدی، معنای کعبه گسترده‌تر شده و وارد حوزه‌های عاشقانه و اجتماعی می‌شود.
کعبهٔ محبوب: شاعرانی مانند مهستی گنجوی و شاطرعباس صبوحی، کعبه را نمادی از محبوب و عشق می‌دانند. در این نگاه، روی محبوب قبلهٔ عشاق است و کعبه با مفاهیم عاشقانه و زمینی پیوند می‌خورد.
کعبهٔ امید و عزت: ملک‌الشعرای بهار با نگاهی مدرن، کعبه را نمادی از عزت ملی و شرافت یک جامعه می‌داند و دوری مردم از آن را نشانه‌ای از انحطاط اجتماعی می‌داند.
کعبهٔ وحدت: شاعرانی مانند شاه نعمت‌الله ولی و شاطرعباس صبوحی، کعبه را در کنار میکده و دیر و کلیسا قرار می‌دهند تا بر وحدت حقیقت در همهٔ ادیان و مذاهب تأکید کنند. در این دیدگاه، همهٔ راه‌ها به یک مقصد واحد ختم می‌شوند.
به طور خلاصه، کعبه در شعر فارسی از یک مکان مذهبی به یک نماد برای دل پاک، محبوب، عزت ملی و حقیقت واحد تکامل یافته است. این سیر تکامل نشان‌دهندهٔ عمق نگاه شاعران ایرانی است که چگونه مفاهیم دینی را با عرفان، عشق و مسائل اجتماعی درآمیخته‌اند.