برداشت

کعبه و دل: کعبه حقیقی در درون است

این دسته از ابیات بر این مفهوم اصلی تأکید دارند که دل انسان، کعبه اصلی و قبله حقیقی است. شاعر سفر درونی را بر سفر بیرونی ترجیح می‌دهد و باطن را بر ظاهر مقدم می‌شمارد.

۱. دل، کعبه‌ای که یافته شد

• غزل شماره ۵۳۵۱:

  کعبه مقصود را در نقطه دل یافتم چون ز خود بیرون روم اکنون که منزل یافتم

• غزل شماره ۵۸۲۵:

  در کعبه دل است شب و روز روی من چون آفتاب سجده هر در نمی کنم

• غزل شماره ۵۵۰۱:

  همان در خانه خود کعبه را ادراک می کردم بهم پیچیدن طومار هستی بود منظورم

• غزل شماره ۶۰۸۷:

  گر مسلمان زاده ای این کعبه را ویران مکن سینه صائب زیارتگاه ارباب دل است

• غزل شماره ۶۳۴۴:

  دل چو کعبه خود را شرابخانه مکن دو تیغ را نکشد یک نیام در آغوش

• غزل شماره ۶۷۹۱:

  تمام عمر اگر با کعبه در یک پیرهن باشم همان در کعبه دل می کنم بتخانه آرایی

• غزل شماره ۵۸۷۱:

  چون کعبه دل به چشمه زمزم گذاشتیم قانع به تلخ و شور شدیم از جهان خاک

کعبه و وحدت وجود: فراتر از دوگانگی

در این ابیات، صائب مرزهای ظاهری میان دین‌ها را برهم می‌زند و کعبه و بتخانه را نه در تقابل، بلکه به عنوان نمادی از یک حقیقت واحد می‌بیند. او به بی‌ارزشی ظواهر در مقابل حقیقت باطنی اشاره می‌کند.

۱. یکسان دیدن کعبه و بتخانه

• غزل شماره ۵۲۹۰:

  من که صائب کعبه و بتخانه را گم کرده‌ام به که در دنبال دل باشم به هر جا می رود

• غزل شماره ۵۳۲۳:

  روشناس کعبه و بتخانه چون آیینه ام کفر و دین را کرده‌ام تسخیر از روشندلی

• غزل شماره ۵۵۹۹:

  عشق در کعبه و بتخانه نگیرد آرام به نگاهی ز دل و دین و خرد پاک شدیم

• غزل شماره ۶۴۲۶:

  گر عارفی از کعبه و بتخانه گذر کن در قبضه خاک آن گهر پاک نگنجد

• غزل شماره ۶۹۰۴:

  پر در میان کعبه و بتخانه مانده ای وقت است غیرتی کنی و یک جهت شوی

۲. باطن‌گرایی برتر از ظاهرگرایی

• غزل شماره ۶۹۶۳:

  ز خود تا نگذری صائب چو مردان اگر در کعبه باشی بت پرست

• غزل شماره ۶۳۳۶:

  نه ای شریفتر از کعبه، ای لباس پرست به جامه ای که به سالی رسد قناعت کن

• متفرقات شماره ۵۶۴:

  از کعبه ای که فیض نبخشد کنشت به هر سطر، روزنامه آشفته خاطری است

کعبه و سیر و سلوک: تأکید بر سفر معنوی

این دسته از ابیات، بر اهمیت سفر معنوی و رسیدن به مقصد حقیقی از راه باطن تأکید دارند. شاعر، سفر ظاهری را کم‌اهمیت یا حتی مانعی در راه کعبه مقصود می‌بیند.

۱. سفر درونی برتر از سفر بیرونی

• غزل شماره ۵۲۵۰:

  کسی به کعبه مقصود ازین بیابان رفت که برنداشت دو چشم خود از ستاره دل

• غزل شماره ۵۶۷۱:

  سفر آن بود که ما در قدم دل کردیم دامن کعبه چه گرد از رخ ما پاک کند

• غزل شماره ۵۷۶۹:

  به کعبه راه هم از آستان خود بردیم ز ما دعا برسانید رهنمایان را

• غزل شماره ۵۹۲۷:

  شیر شتر و روی عرب چند توان دید؟ پا از سفر کعبه مقصود کشیدیم

۲. زاد و توشه درونی

• غزل شماره ۶۵۷۰:

  بود وصل کعبه مقصود در بی توشگی من به فکر زاد، موسم باختم بی فایده

کعبه به عنوان نماد و استعاره

در این دسته، کعبه به عنوان نمادی برای ستایش، یا بیان مفاهیم دیگر مانند قبله امید و آستانه مقدس به کار رفته است.

۱. کعبه، نماد ستایش و مرجعیت

• قصیده شماره ۴:

  آن کعبه امید که صندوق مرقدش گردیده پایتخت دعاهای مستجاب

• قصیده شماره ۲۲:

  آن کعبه مراد که فرماندهان کنند از خاکبوس درگه او کسب افتخار

• غزل شماره ۶۵۱۶:

  کعبه سنگ به دل می زند خلیل از تو الف به سینه کشد بال جبرئیل از تو

۲. کعبه در نمادهای متنوع

• غزل شماره ۵۴۳۶:

  کعبه از باب السلام آغوش وا کرده است و ما دامن محمل به مژگان مغیلان بسته ایم

• غزل شماره ۶۲۹۶:

  روی اگر در حرم کعبه کند غمزه او صید با تیغ و کفن از حرم آید بیرون