کعبهٔ دولت
«کعبهٔ دولت» یک ترکیب نمادین در شعر کلاسیک فارسی است که در آن، «کعبه» نمادین با مفهوم «دولت» پیوند می‌خورد. این ترکیب، به ویژه در قصاید مدحی، کاربرد گسترده‌ای داشته و معنای خاصی را منتقل می‌کند که با مفهوم عرفانی کعبه تفاوت دارد.
معنای «دولت» در این ترکیب
واژهٔ «دولت» در شعر کلاسیک فارسی، اغلب به معنای قدرت، بخت، اقبال، حکومت و جاه و مقام به کار می‌رود، نه به معنای امروزین آن که به نهادهای حکومتی اشاره دارد. بنابراین، «کعبهٔ دولت» به معنای «کعبهٔ بخت»، «کعبهٔ قدرت» یا «کعبهٔ حکومت» است.
کاربرد نمادین «کعبهٔ دولت»
در قصاید، شاعران از این ترکیب برای ستایش و مدح حاکمان و وزرا استفاده می‌کردند. کعبهٔ دولت در این اشعار، به چند ویژگی اساسی اشاره دارد:
مرکزیت و قطبیت: همان‌طور که کعبه مرکز توجه و قبلهٔ مسلمانان است، حاکم یا وزیر نیز مرکز ثقل و قبلهٔ آمال مردم و دربار است.
پناهگاه و مرجع: کعبه پناهگاه مردم و محل برآورده شدن حاجات است. شاعر درگاه حاکم را نیز به همین پناهگاه تشبیه می‌کند که مردم برای حل مشکلات خود به آن روی می‌آورند.
مسعود سعد سلمان:
کعبه فریادخواه و قبله امیدوار مجلس و درگاه تو اندر جهان گشتست و باد (قصاید، شماره ۱۶۱)
تقدس و عظمت: با تشبیه دربار به کعبه، شاعر نوعی تقدس و عظمت الهی به آن می‌بخشد. این کار، جایگاه حاکم را بسیار بالاتر از یک انسان عادی نشان می‌دهد.
مسعود سعد سلمان:
زهی به جاه تو معمور کعبه دولت زهی به صدر تو منسوب قبله احسان (قصاید، شماره ۲۳۵)
تفاوت با مفهوم عرفانی کعبه
مفهوم «کعبهٔ دولت» در شعر مسعود سعد سلمان و دیگر شاعران مدحی، با مفهوم «کعبهٔ دل» در شعر شاعران عارف مانند حزین لاهیجی و شیخ بهایی کاملاً متفاوت است.
شعر مدحی: در این نوع شعر، کعبه یک نماد بیرونی و اجتماعی است که برای ستایش قدرت و جایگاه دنیوی به کار می‌رود.
شعر عرفانی: در این نوع شعر، کعبه یک نماد درونی و باطنی است که به حقیقت، عشق و وحدت اشاره دارد. شاعران عارف از آن برای نقد قدرت‌های دنیوی و دعوت به سفر درونی استفاده می‌کنند.