در اشعار فارسی، تقابل (contrast) یکی از شگردهای اصلی بلاغی است که شاعران برای خلق زیبایی، عمق بخشیدن به مفاهیم و برجسته کردن تفاوت‌ها از آن استفاده می‌کنند. این تکنیک با قرار دادن دو یا چند مفهوم، کلمه یا تصویر متضاد در کنار هم، یک معنای جدید و عمیق‌تر را به وجود می‌آورد.
انواع تقابل در شعر
تقابل کلمه‌به‌کلمه (تضاد): این ساده‌ترین نوع تقابل است که در آن، دو کلمهٔ متضاد مانند شب و روز، درد و درمان، یا وصل و هجران در یک بیت یا مصراع به کار می‌روند. این نوع تقابل، معنا را به سرعت و به شکلی مستقیم منتقل می‌کند.
تقابل مفهومی: در این نوع، شاعر دو مفهوم یا ایدهٔ کلی را در برابر هم قرار می‌دهد تا یک پیام فلسفی یا اخلاقی را منتقل کند. برای مثال، تقابل عشق و عقل، یا زاهد و رند، از این نوع تقابل هستند. این تقابل‌ها اغلب برای نقد یک وضعیت یا تفکر خاص به کار می‌روند.
تقابل تصویری: این نوع تقابل با استفاده از تصاویر متضاد، یک صحنهٔ ذهنی قوی ایجاد می‌کند. برای مثال، تصویر بهار در مقابل خزان، یا آتش در مقابل آب، از این نوع تقابل هستند که به احساسات خواننده جهت می‌دهند.
کاربردهای تقابل در شعر عرفانی
در شعر عرفانی، تقابل نقش بسیار مهمی دارد. عارفان با استفاده از این تکنیک، مفاهیم پیچیدهٔ خود را بیان می‌کنند:
تقابل ظاهر و باطن: این تقابل از مهم‌ترین تقابل‌ها در شعر عرفانی است. شاعر با قرار دادن کعبه در برابر بتخانه، یا زاهد در برابر عاشق، به خواننده می‌فهماند که حقیقت در باطن است و ظاهر، تنها یک وسیله است.
تقابل عشق و عقل: در شعر عرفانی، عقل نماد محدودیت و حسابگری است و در مقابل، عشق نماد بی‌نهایتی و جنون است. این تقابل، به عارف اجازه می‌دهد تا برتری راه دل را بر راه عقل به نمایش بگذارد.
تقابل فنا و بقا: این تقابل، اوج سیر و سلوک عرفانی را نشان می‌دهد. فنا نماد از بین رفتن خودخواهی و بقا نماد پیوستن به حقیقت الهی است.
در کل، تقابل ابزاری قدرتمند برای بیان تناقضات درونی، اجتماعی و فلسفی است و به شعر عمق و پیچیدگی می‌بخشد.