برداشت

بخش اول: حکایت زن و گربه و گوشت

حکایت زن و گربه و گوشت، اولین بخش از حکایت ۲۲ کتاب موش و گربه است که به شیخ بهایی منسوب است. این داستان کوتاه، مقدمه‌ای برای یک بحث طولانی و عمیق‌تر است که بین گربه و موش شکل می‌گیرد.

خلاصه حکایت زن و گربه و گوشت

روزی مردی برای مهمان عزیزش، نیم‌من گوشت می‌خرد و به خانه می‌آورد. او گوشت را به همسرش می‌دهد تا غذا آماده کند و خودش برای کاری از خانه خارج می‌شود. زن که عادت دارد گوشت را پنهانی بخورد، از فرصت استفاده کرده و نیمی از آن را قیمه کرده و می‌خورد. بخش باقی‌مانده را نیز به بهانه اینکه "بعداً به کارم می‌آید" به همسایه می‌دهد.

وقتی مرد به خانه برمی‌گردد و از همسرش درباره غذا می‌پرسد، زن با دروغ پاسخ می‌دهد که گربه گوشت را برده است. مرد که به دروغگویی همسرش شک دارد، گربه را پیدا می‌کند و آن را روی ترازو می‌گذارد. وزن گربه دقیقاً نیم‌من است، یعنی همان مقدار گوشتی که مرد خریده بود.

مرد با عصبانیت به همسرش می‌گوید: "اگر این گربه است، پس گوشت کجاست؟ و اگر این گوشت است، پس گربه کجاست؟" او با این استدلال منطقی، دروغ زن را برملا می‌کند و او را تنبیه می‌کند تا حقیقت را بگوید. زن که دیگر راه فراری ندارد، اعتراف می‌کند که بخشی از گوشت را خورده و باقی را به همسایه داده است.

تحلیل و پیام حکایت

این داستان کوچک، به ظاهر ساده و طنزآمیز است، اما در حقیقت، شیخ بهایی از آن برای بیان یک پیام عمیق‌تر استفاده می‌کند. در ادامه حکایت، گربه (نماد عقل و منطق) از این ماجرا برای نقد ادعاهای بی‌اساس و دروغ‌های آشکار استفاده می‌کند. او این داستان را به موش (نماد سادگی و جهل) می‌گوید تا او را متوجه کند که چگونه برخی افراد، با دروغ‌های ساده، حقیقت را پنهان می‌کنند، درست مانند زن که با ادعای خورده شدن گوشت توسط گربه، سعی در پوشاندن عمل خود داشت.

این حکایت به خواننده می‌آموزد که باید در برابر ادعاهای پوچ، به دنبال شواهد و دلایل منطقی بود، نه اینکه به سادگی هر حرفی را باور کرد.

بخش دوم: قیاس حکایت با مسئله شیخ

پس از پایان داستان زن و گربه، گربه (که نماد عقل و منطق است) به موش (نماد سادگی و جهل) روی می‌آورد تا پیام اصلی حکایت را به او بفهماند. این بخش، نقطه اتصال داستان طنزآمیز به مباحث عمیق‌تر فلسفی و عرفانی است.

خلاصه بخش دوم

گربه، داستان زن و گربه را برای موش تعریف می‌کند و سپس آن را با مسئله قدرت و نقش شیخ در نابودی شهرها مقایسه می‌کند. او این قیاس را برای نقد ادعاهای بی‌اساس به کار می‌گیرد.

گربه خطاب به موش می‌گوید: «ای موش! اگر قتل عام این شهرها که گفتی به مقتضای حکمت الهی بود، پس شیخ را در آن چکار است؟ و اگر به دعای شیخ بود، با حکمت الهی چه ارتباطی دارد؟»

در این قیاس، گربه زن را به مدعیان کرامات شیخ تشبیه می‌کند که با دروغ‌پردازی، حقیقت را پنهان می‌کنند. مرد در داستان نماد منطق است که با وزن کردن گربه، دروغ زن را آشکار کرد.

پیام و تحلیل

این بخش، هسته اصلی نقد شیخ بهایی بر خرافات و ادعاهای دروغین است. او با این قیاس هوشمندانه، دوگانگی یک ادعا را نشان می‌دهد:

• اگر اتفاقی کار خداست، پس انسان در آن نقشی ندارد.

• اگر کار یک انسان (مانند شیخ) است، نمی‌توان آن را به خدا نسبت داد.

این دو حالت، مانند گوشت و گربه در ترازو، نمی‌توانند همزمان وجود داشته باشند. به عبارت دیگر، شیخ بهایی با این استدلال منطقی می‌خواهد بگوید که باید در برابر ادعاهای نادرست، از منطق و عقل استفاده کرد و آن‌ها را مورد آزمایش قرار داد، درست همانطور که مرد با وزن کردن گربه، دروغ همسرش را برملا کرد. این بخش، خواننده را به تفکر انتقادی و دوری از خرافات و تقلید کورکورانه دعوت می‌کند.

بخش سوم: پرسش و پاسخ درباره توبه و ارتداد

بخش سوم: پرسش و پاسخ درباره توبه و ارتداد

پس از آنکه گربه (نماد عقل) با استفاده از حکایت زن و گربه، دروغ‌پردازی و بی‌منطقی را نقد کرد، بحث خود را به موضوعات دینی و اخلاقی می‌کشاند. در این بخش، او از موش (نماد جهل و سادگی) دو پرسش کلیدی می‌پرسد تا به او مفهوم واقعی توبه و ارتداد را بفهماند.

پرسش اول: توبه جاهل

گربه می‌پرسد: «اگر کسی از روی نادانی و جهل، گناهان زیادی مرتکب شود، اما بعد از فهمیدن، توبه کند و به سوی خدا بازگردد، آیا خداوند او را می‌بخشد؟»

موش در پاسخ می‌گوید: «بله! خداوند ارحم‌الراحمین و اکرم‌الاکرمین است و بی‌شک او را می‌بخشد.»

پرسش دوم: ارتداد عالم

گربه سپس پرسش مهم و برعکس را مطرح می‌کند: «اگر کسی با وجود عقل و دانش و تقوا، مدتی طولانی عبادت کرده باشد و به حج و طواف رفته باشد، اما ناگهان از راه درست منحرف شود، خمر بخورد، زنار ببندد و خوک بچراند، آیا چنین شخصی همچنان صاحب کشف و کرامات است؟»

موش در پاسخ می‌گوید: «خیر، چنین شخصی مرتد است و در شرع مستحق مجازات است. سوزاندن هم او را از گناه پاک نمی‌کند.»

تحلیل و پیام

این بخش، تقابل بین دو مفهوم اساسی را نشان می‌دهد:

1. جهل و توبه: جهل می‌تواند دلیلی برای گناه باشد، اما توبه واقعی، گناهان را پاک می‌کند.

2. علم و ارتداد: علم و عبادت گذشته، نمی‌تواند بهانه‌ای برای گناه و گمراهی باشد. فرد عالم، اگر آگاهانه از راه حق منحرف شود، مرتکب گناه بزرگی شده که حتی اعمال صالح گذشته‌اش را بی‌ارزش می‌کند.

شیخ بهایی با این پرسش و پاسخ، به مخاطبش می‌آموزد که ارزش واقعی هر فرد در پایبندی به اصول اخلاقی و دینی در زمان حال است، نه در اعمال گذشته یا ادعاهای بی‌اساس. او با این استدلال، زمینه‌ای برای نقد مدعیان عرفان و کسانی که با اعمال خلاف شرع، به دنبال کرامات و مقام عرفانی هستند، فراهم می‌کند.

بخش چهارم: حکایت کعبه و نقد مدعیان عرفان

بخش چهارم: حکایت کعبه و نقد مدعیان عرفان

پس از اینکه گربه (نماد عقل) با استدلال‌های منطقی، تفاوت توبه جاهل و ارتداد عالم را برای موش (نماد جهل) توضیح داد، وارد بخش اصلی نقد خود می‌شود: نقد مدعیان دروغین عرفان و کرامت.

خلاصه حکایت

گربه از یک کتاب تذکره (شرح حال بزرگان) حکایتی را نقل می‌کند که در آن، یک شیخ در خواب می‌بیند که با سیصد مرید خود به کعبه رفته است. اما در این خواب، به جای انجام مناسک حج، اعمالی خلاف شریعت مانند خوردن خمر، بت‌پرستی، بستن زنار (کمربند مسیحیان) و چراندن خوک انجام می‌دهد.

گربه می‌گوید که این شیخ این کارهای نامشروع را به دلیل عشق به یک زن نصرانی انجام داده و به همین دلیل، از این اعمال دست برنداشته است.

پرسش و پاسخ و پیام اصلی

گربه با طرح این حکایت، از موش می‌پرسد: «آیا چنین کاری جزو کرامات است؟»

موش در پاسخ می‌گوید که چنین شخصی بی‌عقل و دیوانه است.

این حکایت، نقدی مستقیم بر کسانی است که به نام عشق الهی یا کشف و کرامت، اعمال خلاف شرع را توجیه می‌کنند. شیخ بهایی با استفاده از نماد مقدس کعبه، این پیام را منتقل می‌کند:

• تقدس یک مکان، نمی‌تواند بهانه‌ای برای گناه باشد.

• اعمال خلاف شریعت، حتی اگر به بهانه عرفان باشد، باز هم گناه است.

• عقل و شریعت، از عرفان‌های دروغین جدا نیستند.

این بخش نشان می‌دهد که شیخ بهایی، برخلاف برخی صوفی‌نمایان زمان خود، معتقد بود که سلوک عرفانی باید در چارچوب شریعت و عقل باشد. او با این قیاس، مدعیان عرفان را که با توجیهات پوچ به دنبال مقام و منزلت بودند، به شدت محکوم می‌کند.

بخش پنجم: موش و گربه درباره غیبت

بخش پنجم: موش و گربه درباره غیبت

پس از بحث درباره ارتداد و نقد مدعیان عرفان، گفت‌وگو بین موش و گربه وارد موضوع غیبت می‌شود.

خلاصه بحث

موش به گربه می‌گوید که او غیبت را نمی‌فهمد و این برایش خوب نیست. گربه در پاسخ به این اتهام، غیبت را تعریف می‌کند و تفاوت آن را با نقد و موعظه توضیح می‌دهد:

1. تعریف غیبت: غیبت، صحبت کردن پشت سر یک برادر مؤمن است، به صورتی که اگر او حضور داشت، نمی‌توانستی آن حرف را بزنی. این کار دشوار و ناپسند است.

2. تفاوت با نقد و موعظه: گربه تأکید می‌کند که نقد کردن جاهلان، کافران و منافقان، غیبت محسوب نمی‌شود. او به آیاتی از قرآن کریم (درباره اقوام گذشته مانند نمرود، شداد و فرعون) و احادیثی که از کفار و اشرار صحبت می‌کنند، اشاره می‌کند و می‌گوید که این موارد، درس، بحث و عبادت هستند، نه غیبت.

پیام اصلی

این بخش، تمایز مهمی را بین غیبت (غیبت مؤمنان) و نقد یا افشاگری (صحبت درباره افراد شرور و گمراه) قائل می‌شود. شیخ بهایی با این استدلال، به خواننده می‌آموزد که هرگونه صحبت درباره دیگران، غیبت نیست. نقد رفتار بد و گمراه‌کننده، به ویژه برای روشنگری و آگاهی‌بخشی، نه تنها مجاز است، بلکه لازم و ضروری است. این بخش، در واقع مجوزی است برای نقد تند و تیز شیخ بهایی از صوفی‌نمایان و جاهلان در دیگر بخش‌های این کتاب.

بخش ششم: بحث درباره تصوف و صوفی

بخش ششم: بحث درباره تصوف و صوفی

در ادامه گفت‌وگو، موش از گربه می‌پرسد که تصوف چیست و صوفی کیست؟ این پرسش، گربه را به یکی از مهم‌ترین مباحث کتاب، یعنی تعریف حقیقی تصوف و تمایز آن از صوفی‌گری دروغین، می‌کشاند.

تعریف حقیقی صوفی از زبان گربه

گربه در پاسخ خود، ریشه لغوی و معنای حقیقی "صوفی" را بر اساس دیدگاه اهل تحقیق و عرفان واقعی بیان می‌کند. او می‌گوید که صوفی واقعی دارای ویژگی‌های زیر است:

• صاد: از صبر و صلاحیت است.

• واو: از وفا و وقار است.

• فاء: از فنا و فقر است.

به عبارت دیگر، صوفی کسی است که راستکار، پاکدل، بااعتقاد، صالح، و خالی از ریا، فریب و حماقت باشد. او کسی است که آنچه را از خدا، پیامبر و علمای شریعت به او رسیده، با صداقت و راستی فهمیده و به آن عمل می‌کند.

صوفی‌نمایان دروغین

گربه به شدت به صوفی‌نمایان انتقاد می‌کند. او می‌گوید که این افراد، دین و معرفتی جدا از دین و معرفت پیامبران و ائمه دارند. آن‌ها قواعد و مسلک خود را بر اساس تقلید، هوای نفس و فریب شیطان ساخته و خود را صوفی می‌نامند.

گربه با یک قیاس ساده، این افراد را توصیف می‌کند:

• "اگر کسی که شغلش آهنگری است را جراح بنامند، این اطلاق بی‌جا و بی‌ثمر است."

• همچنین، "هرگاه کسی را که گناهکار است، طاهر بنامند، این نام باعث پاکی او نمی‌شود."

این بخش، نقدی صریح بر کسانی است که به ظاهر خود را صوفی می‌نامند، اما در باطن، هیچ سنخیتی با ویژگی‌های حقیقی صوفی ندارند. شیخ بهایی معتقد است که صوفی حقیقی کسی است که از تقلید و ریا بگذرد و به شریعت عمل کند. در غیر این صورت، او مانند فردی است که با وجود گناه‌کاری، خود را طاهر می‌نامد.

در نهایت، گربه با این استدلال‌ها، به موش می‌فهماند که برای شناخت یک صوفی واقعی، باید به اعمال و درون او نگاه کرد، نه به ادعاها و نام‌های ظاهری.

بخش هفتم: پایان حکایت

بخش هفتم: پایان حکایت

پس از بحث طولانی و مفصل درباره تصوف و تعریف صوفی حقیقی، موش که از سخنان منطقی گربه متقاعد شده بود، به نشانه تسلیم و پذیرش، می‌گوید: "آمنا و صدقنا" (ایمان آوردیم و تصدیق کردیم).

اما گربه که هنوز قصد پایان دادن به بحث را ندارد، پاسخ می‌دهد: "آمنا گفتن تو به من، مانند شرکت کردن آن دو یهودی میوه‌فروش می‌ماند که با یکدیگر دکان داشتند."

تحلیل و نتیجه‌گیری

این بخش، پایان اصلی حکایت ۲۲ است و چند نکته مهم را در بر دارد:

• تسلیم موش: جمله "آمنا و صدقنا" نشان‌دهنده شکست موش در برابر استدلال‌های گربه است. موش که نماد جهل و سادگی بود، سرانجام منطق و عقل را پذیرفته است.

• پایان غیرمنتظره: گربه با نپذیرفتن این تسلیم، نشان می‌دهد که بحث هنوز تمام نشده است. او به سادگی به موش اعتماد نمی‌کند و "آمنا گفتن" او را به یک داستان دیگر پیوند می‌زند. این حرکت، نمایانگر این است که ایمان ظاهری بدون عمل و فهم عمیق، کافی نیست.

• ساختار روایی: شیخ بهایی با این پایان، خواننده را برای یک حکایت جدید آماده می‌کند. این شیوه، یکی از ویژگی‌های اصلی کتاب کشکول و موش و گربه است که در آن، هر داستان به داستان دیگری پیوند می‌خورد و بحث‌ها به صورت زنجیره‌ای ادامه پیدا می‌کنند.

به طور کلی، این بخش نشان می‌دهد که شیخ بهایی معتقد است که رهایی از جهل و رسیدن به حقیقت، یک فرآیند پیچیده است که به سادگی با یک "ایمان آوردن" ظاهری به پایان نمی‌رسد و نیاز به ادامه تفکر و عمل دارد.