کتاب کشکول شیخ بهایی، یکی از مهم‌ترین آثار ادبی و عرفانی اوست که در آن، نگاه وی به کعبه در قالب‌های گوناگون منعکس شده است. او کعبه را نه تنها به عنوان یک مکان مقدس برای انجام اعمال عبادی، بلکه به عنوان یک نماد چندلایه برای بیان مفاهیم عمیق‌تر عرفانی و اجتماعی به کار برده است.
کعبه به عنوان نماد مناسک دینی
در بخش‌هایی از کشکول، شیخ بهایی به صراحت به کعبه به عنوان قبله مسلمانان و محل اصلی مناسک حج اشاره می‌کند. این دیدگاه، کاملاً مطابق با آموزه‌های شریعت اسلامی است. برای مثال، در جایی از کتاب می‌نویسد:
"نماز را برپا بدار و زکات ده و ماه رمضان روزه بدار و کعبه را زیارت کن."
"گرد ستمکاران چنان همی گردند که گوئی زاهدی هنگام مناسک، گرد کعبه می گردد."
این عبارات نشان می‌دهند که شیخ بهایی، کعبه را به عنوان یکی از ستون‌های اصلی اعمال عبادی در نظر گرفته است.
کعبه در تقابل با مفاهیم دیگر
یکی از شیوه‌های خلاقانه شیخ بهایی در کشکول، قرار دادن کعبه در تقابل با مکان‌های دیگر مانند دیر، بتکده و کلیسیا است. این تقابل‌ها، بیانگر نگاه فراگیر و عرفانی او به عشق الهی است که فراتر از مکان‌ها و ادیان ظاهری است. او در بخشی از کتاب، این نگاه را اینگونه بیان می‌کند:
"چنانکه گوئی چراگاه آهوان است و دیر رهبانان یا کعبه است و بتکده..."
"یارب بچه روی جانب کعبه رود؟ رندی که کلیسیا از او دارد عار."
این ابیات نشان می‌دهند که شیخ بهایی، حقیقت را در ورای ظاهر مکان‌ها می‌جوید و معتقد است که عشق الهی در هر جایی می‌تواند متجلی شود.
کعبه در کاربردهای کنایه‌آمیز
شیخ بهایی از کعبه در کشکول برای بیان کنایه و نقد رفتارهای ریاکارانه نیز استفاده کرده است. این نگاه طنزآلود، یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد کشکول است. برای نمونه، در جایی می‌گوید:
"فلانی چون کعبه است زیارتش می کنند و زیارت نمی کند."
این کنایه به افرادی است که به دلیل مقام یا شهرتشان مورد احترام قرار می‌گیرند، اما خودشان هیچ خیری به دیگران نمی‌رسانند، درست مانند کعبه که زائران را می‌پذیرد اما خودش به جایی نمی‌رود.
نتیجه‌گیری
به طور کلی، می‌توان گفت که شیخ بهایی در کشکول از کعبه به عنوان یک مفهوم چندلایه استفاده کرده است:
در سطح اول، نمادی از اعمال دینی و شریعت است.
در سطح دوم، نمادی از وحدت و فراگیری عشق الهی است.
در سطح سوم، ابزاری برای نقد اجتماعی و ریاکاری است.
این دیدگاه جامع، نشان‌دهنده عمق اندیشه و گستردگی دانش او در زمینه‌های مختلف است.