ریشه‌یابی پارادوکس‌ها در ابیات غبار همدانی و شمس مغربی به درک عمیق‌تری از جهان‌بینی این شاعران و مکتب فکری آنها، یعنی عرفان عاشقانه، کمک می‌کند. این پارادوکس‌ها از دوگانگی‌های بنیادین نشأت می‌گیرند که عارف برای رسیدن به حقیقت باید از آنها عبور کند.
۱. دوگانگی ظاهر و باطن
این اصلی‌ترین ریشه پارادوکس در این ابیات است. عارف معتقد است که هر پدیده‌ای در جهان دو وجه دارد:
ظاهر (شریعت و عالم حس): همان چیزی است که با چشم و حواس قابل درک است، مانند کعبه فیزیکی، مناسک حج و قوانین مذهبی.
باطن (حقیقت و عالم معنا): حقیقت پنهان در پس ظاهر است که تنها با بصیرت درونی و عشق قابل درک است، مانند وجود خداوند، عشق الهی و مقصد نهایی سالک.
پارادوکس: شاعران با قرار دادن کعبه (ظاهر) در برابر کوی معشوق (باطن)، نشان می‌دهند که مسیر واقعی از ظاهر به باطن است و هدف نهایی سفر، نه مکان فیزیکی، بلکه حقیقت باطنی آن است.
۲. دوگانگی عقل و عشق
این دوگانگی نیز یکی از پایه‌های مهم عرفان است:
عقل: ابزاری برای درک منطقی و استدلالی جهان است. عقل به دنبال نظم و قواعد است و به شریعت و مناسک پایبند است.
عشق: ابزاری برای درک شهودی و بی‌واسطه حقیقت است. عشق به دنبال وحدت و فنا است و از قواعد و مرزبندی‌های عقلانی فراتر می‌رود.
پارادوکس: در ابیات شمس مغربی، کعبه نماد راه عقل است و میکده نماد راه عشق. پارادوکس زمانی شکل می‌گیرد که عارف نه به راه عقل (زهد خشک)، و نه به راه عشق (لجام‌گسیختگی) متعهد می‌ماند، بلکه به مرحله‌ای می‌رسد که این دوگانگی برایش بی‌معنا می‌شود. او به حقیقت مطلق دست می‌یابد که فراتر از هرگونه دسته‌بندی است.
۳. دوگانگی کثرت و وحدت
در نگاه عارف، جهان پر از کثرت (تفاوت‌ها، مذاهب، مکان‌ها و اشخاص) است، اما ریشه همه این‌ها وحدت (حقیقت واحد الهی) است.
کثرت: شامل نمادهایی مانند کعبه، دیر، بتخانه و رند و محتسب است.
وحدت: همان ذات یگانه خداوند است که در تمام این مظاهر متضاد تجلی پیدا می‌کند.
پارادوکس: شمس مغربی با قرار دادن این مظاهر متضاد در کنار هم، پارادوکس "وحدت در کثرت" را بیان می‌کند. او می‌گوید که ذات الهی همزمان می‌تواند هم کعبه باشد و هم دیر؛ هم رند باشد و هم محتسب. این پارادوکس نشان می‌دهد که حقیقت مطلق از هرگونه تقسیم‌بندی فراتر است و همه تضادها تنها تجلی‌های یک واقعیت واحد هستند.
در نهایت، ریشه تمام این پارادوکس‌ها در تلاش عارف برای فراتر رفتن از دنیای ظواهر، قیدها و دوگانگی‌ها و رسیدن به عالم وحدت است. این پارادوکس‌ها ابزاری هنرمندانه برای نشان دادن عمق و پیچیدگی این سفر درونی هستند.