ظاهرو باطن کعبه در ابیات منتخب صامت
بر اساس ابیات منتخب از صامت بروجردی، مفهوم ظاهر و باطن کعبه به صورت زیر قابل بررسی است:
۱. کعبه به عنوان نماد ظاهر دین و مناسک مذهبی
در برخی از ابیات، کعبه نمادی از ظاهر دین و اعمال مناسکی است که مسلمانان به جای می‌آورند. صامت از کلماتی مانند حج، حاجیان و طواف استفاده می‌کند تا این معنا را بیان کند.
در بیتی که به حضرت مسلم بن عقیل (ع) اشاره دارد، فداکاری او را با مناسک حج پیوند می‌دهد و نشان می‌دهد که این فداکاری، رتبهٔ «اضحی» (قربانی) را بالا می‌برد. در اینجا کعبه در معنای ظاهری و مرتبط با اعمال حج به کار رفته است.
در غزلی، صامت می‌گوید: «حاجیان را حرم کعبه خوش آید». این بیت، کعبه را به عنوان مکانی که مورد توجه حاجیان (کسانی که به ظاهر دین اهمیت می‌دهند) است، معرفی می‌کند.
۲. کعبه به عنوان نماد باطن دین و حقیقت عرفانی
در مقابل، صامت در اشعار خود، کعبهٔ ظاهری را به یک حقیقت باطنی و عرفانی تبدیل می‌کند. او این باطن را در دو چیز می‌بیند:
باطن در عشق معشوق: صامت کعبهٔ ظاهری را با «کعبهٔ کوی تو» یا «قبلهٔ روی تو» مقایسه می‌کند. در این مقایسه، کعبهٔ حقیقی و باطنی، همان آستان معشوق است. در بیت «حاجیان را حرم کعبه خوش آید لیکن / قبلهٔ روی تو خوش‌تر ز...»، قبلهٔ روی تو نمادی از باطن و عشق حقیقی است که از ظاهر کعبه ارزشمندتر است.
باطن در مقام ائمه: صامت در جایی دیگر، باطن دین را در ارادت به ائمه می‌یابد و می‌گوید: «هزار بار به کعبه نجف شرف دارد». در این بیت، نجف (به عنوان محل دفن حضرت علی (ع)) نمادی از باطن و حقیقت دین است که از ظاهر کعبه (مکان) برتر شمرده شده است.
در نتیجه، صامت بروجردی از ظاهر کعبه (به عنوان مکان مناسک) برای بیان باطن دین (در قالب عشق به معشوق و ارادت به ائمه) استفاده می‌کند. این دو مفهوم در شعر او به صورت مکمل یکدیگر قرار گرفته‌اند.
ظاهرو باطن کعبه در ابیات منتخب کمال خجندی
ظاهر و باطن کعبه در اشعار کمال خجندی
در اشعار کمال خجندی، مفهوم کعبه به صورت یک دوگانهٔ ظاهر و باطن مطرح می‌شود. او از این دوگانگی برای بیان برتری ارزش‌های عرفانی و درونی بر مناسک و مکان‌های بیرونی استفاده می‌کند.
۱. کعبه به عنوان نماد ظاهر دین
کمال خجندی، کعبه را به عنوان یک مکان فیزیکی و ظاهری در نظر می‌گیرد که برای رسیدن به آن باید مسافتی طولانی (بیابان) را پیمود. در بیت:
را برخیز کمالا تو که آن کعبه مقصود بی آنکه کنی قطع بیابان نتوان یافت
کعبه به عنوان مقصد ظاهری و نیازمند تلاش بیرونی (قطع بیابان) معرفی می‌شود. این نگاه، بیانگر جنبهٔ فیزیکی و مناسکی حج است که در ظاهر، برای رسیدن به آن باید سفر کرد.
۲. کعبه به عنوان نماد باطن دین
در مقابل، کمال خجندی به یک باطن عمیق‌تر از کعبه اشاره می‌کند که در دو مفهوم اصلی خلاصه می‌شود:
کعبهٔ دل: او با یک استعارهٔ قدرتمند، کعبهٔ حقیقی را در قلب انسان می‌یابد.
درون کعبهٔ دل دلبری است روحانی
این بیت نشان می‌دهد که باطن کعبه، همان دل انسان است که محل حضور و تجلی خداوند (دلبری روحانی) است. در این نگاه، ارزش عبادت باطنی و معرفت نفس، از ارزش کعبهٔ ظاهری بالاتر است.
وحدت کعبه و بتخانه: کمال خجندی با قرار دادن کعبه و بتخانه در یک راستا، به باطن واحدی اشاره می‌کند که فراتر از تفاوت‌های ظاهری است.
عشق را در حرم کعبه و بتخانه یکی است
این بیت بیان می‌کند که اگرچه ظاهر این دو مکان با هم تفاوت دارد، اما در باطن، هر دو می‌توانند محل تجلی عشق الهی باشند. این دیدگاه، نشان از رهایی کمال از قیدهای ظاهری و رسیدن به حقیقت وحدت وجود دارد.
به طور خلاصه، کمال خجندی با نگاه عرفانی خود، ظاهر کعبه (مکان فیزیکی و مناسک) را به باطن آن (دل انسان و حقیقت عشق) پیوند می‌دهد و بر این حقیقت تأکید می‌کند که سفر درونی برای یافتن معشوق، از سفر بیرونی برای زیارت مکان‌ها مهم‌تر است.
ظاهرو باطن کعبه در ابیات منتخب قدسی مشهدی
ظاهر و باطن کعبه در اشعار قدسی مشهدی
در اشعار قدسی مشهدی، مفهوم ظاهر و باطن کعبه به صورت یک دوگانهٔ برجسته و رندانه به کار رفته است. او از این تقابل برای نقد ظاهرپرستی و تأکید بر حقیقت باطنی دین و عشق استفاده می‌کند.
۱. کعبه به عنوان نماد ظاهر دین (زیارت سنگ)
قدسی در برخی ابیات، کعبه را با نگاهی انتقادی و رندانه به عنوان نمادی از ظاهر دین معرفی می‌کند. او با به کار بردن عبارت «زیارت سنگ»، به بعد فیزیکی و ظاهری کعبه اشاره دارد و آن را از بعد معنوی‌اش جدا می‌سازد.
مخوان به کعبه برای زیارت سنگم که بهر سجده من خاک آستانی هست
در این بیت، «زیارت سنگ» نمادی از عبادت ظاهری است که در برابر «خاک آستان» (باطن و حقیقت عشق) ارزش کمتری دارد. این بیت، به نقد کسانی می‌پردازد که تنها به ظاهر و مناسک اکتفا می‌کنند.
۲. کعبه به عنوان نماد باطن دین (کعبه عشق)
در مقابل، قدسی مشهدی به یک باطن عمیق‌تر از کعبه اشاره می‌کند که در سه مفهوم اصلی خلاصه می‌شود:
کعبهٔ عشق: او با یک استعارهٔ قدرتمند، عشق را به عنوان کعبهٔ حقیقی معرفی می‌کند.
کعبهٔ عشق است کانجا هیچ محمل ره نیافت در این بیت، باطن کعبه، همان عشق است که مقدّس‌ترین مکان در عالم هستی محسوب می‌شود و تنها عاشقان واقعی به آن راه می‌یابند.
کعبهٔ دل: قدسی نیز مانند دیگر عارفان، کعبهٔ حقیقی را در دل انسان می‌یابد.
مقام لیلی‌اش در کعبهٔ دل بود، حیرانم این عبارت نشان می‌دهد که باطن کعبه، همان دل انسان است که محل حضور معشوق (لیلی) است. این نگاه بر ارزش سفر درونی و معرفت نفس، نسبت به سفر بیرونی و زیارت مکان‌ها تأکید دارد.
وحدت کعبه و بتخانه: قدسی با قرار دادن کعبه و بتخانه در یک راستا، به باطن واحدی اشاره می‌کند که فراتر از تفاوت‌های ظاهری است.
خواه سوی کعبه رو خواهی ره بتخانه گیر این بیت بیان می‌کند که اگرچه ظاهر این دو مکان با هم تفاوت دارد، اما در باطن، هر دو می‌توانند محل تجلی عشق الهی باشند. این دیدگاه، نشان از رهایی قدسی از قیدهای ظاهری و رسیدن به حقیقت وحدت وجود دارد.
به طور خلاصه، قدسی مشهدی با نگاه عرفانی خود، ظاهر کعبه (مکان فیزیکی و مناسک) را به باطن آن (عشق و حقیقت) پیوند می‌دهد. او از این دوگانگی برای تأکید بر این حقیقت استفاده می‌کند که جوهر دین، عشق و معرفت باطنی است، نه ظاهر و اعمال بیرونی.
ظاهرو باطن کعبه در ابیات منتخب خواجه عبدالله انصاری
ظاهر و باطن کعبه در مناجات خواجه عبدالله انصاری
در مناجات کوتاه خواجه عبدالله انصاری، مفهوم کعبه به صورت یک دوگانهٔ ظاهر و باطن مطرح می‌شود که بیانگر اوج نگاه توحیدی و رهایی او از قیدهای دنیوی است.
خواجه در مناجات خود می‌گوید:
مقصود من از کعبه و بتخانه تویی تو ورنه من ازین هر دو مقام آزادم
این بیت، به وضوح به دوگانگی ظاهر و باطن کعبه اشاره دارد:
ظاهر کعبه: کعبه به عنوان یک مکان مقدس و ظاهری برای عبادت در نظر گرفته شده است. این ظاهر، به خودی خود هدف نیست، بلکه تنها راهی برای رسیدن به مقصود است.
باطن کعبه: باطن کعبه در اینجا به خود خداوند (تویی تو) اشاره دارد. برای خواجه، حقیقت و جوهر اصلی کعبه و هرگونه عبادت دیگری، خودِ معبود است.
خواجه با این نگاه، برتری باطن را بر ظاهر اعلام می‌کند. او با گفتن «ازین هر دو مقام آزادم»، نشان می‌دهد که از هرگونه وابستگی به مکان (چه کعبه و چه بتخانه) رها شده و تنها به حقیقت و باطن دین، یعنی خود خداوند، توجه دارد. این رهایی، اوج معرفت عارفانه است که در آن، جوهر اصلی دین، از پوستهٔ ظاهری آن جدا می‌شود.