مقایسه دیدگاه صائب -میبدی -اوحدی-سیف
مقایسه دیدگاه‌های صائب تبریزی، رشیدالدین میبدی، اوحدی مراغه‌ای و سیف فرغانی درباره دنیا و آخرت، چهار رویکرد متفاوت را در ادبیات و عرفان فارسی نشان می‌دهد: رویکرد تفسیری-عرفانی، رویکرد انتقادی-اجتماعی، رویکرد حکمی-کنایی و رویکرد اخلاقی-صوفیانه.
۱. رشیدالدین میبدی: رویکرد تفسیری-عرفانی
میبدی در تفسیر خود، دیدگاهی عمیق و چندلایه درباره دنیا و آخرت دارد که بر مبانی قرآن و احادیث استوار است.
دنیا به مثابه مزرعه آخرت: میبدی دنیا را محل آزمون و ابزاری برای رسیدن به سعادت اخروی می‌داند. در این مرحله، دنیا و آخرت در یک رابطه علّی و معلولی قرار دارند.
فراتر از دنیا و آخرت: اوج عرفانی دیدگاه میبدی در این مرحله است که حتی آخرت و نعمت‌های آن را هم حجاب می‌داند. برای عارف واصل، هدف نهایی نه دنیا و نه بهشت، بلکه "یاد و یادداشت" خود خداوند است.
۲. سیف فرغانی: رویکرد انتقادی-اجتماعی
سیف فرغانی با زبانی تند و انتقادی به دنیا و دنیاپرستی می‌تازد و دیدگاه او بیشتر بر تقابل آشکار این دو جهان متمرکز است.
دنیا، دامگاه و زندان: او دنیا را با تشبیهاتی چون "دامگاه"، "خاکدان" و "همراهان رهزن" توصیف می‌کند که انسان را از مسیر حق دور می‌کنند.
انتقاد اجتماعی: دیدگاه سیف، بُعد اجتماعی قوی‌تری دارد. او زهد را نه تنها یک امر فردی، بلکه یک وظیفه اجتماعی در برابر ظلم و فساد حاکمان و دین‌فروشان می‌داند.
۳. اوحدی مراغه‌ای: رویکرد اخلاقی-صوفیانه
اوحدی دیدگاهی اخلاقی و صوفیانه دارد. او دنیا را به عنوان یک فرصت و پل می‌بیند و تأکیدش بر این است که انسان باید از این فرصت برای آماده‌سازی آخرت استفاده کند.
دنیا، فرصت و پل: او می‌گوید: "اقامت تو به دنیا ز بهر آخرت است." این دیدگاه نشان می‌دهد که دنیا برای او یک فرصت گران‌بها است.
زهد کامل: اوحدی نیز به مقام زاهدان حقیقی اشاره می‌کند که "ترک دنیا و آخرت گفته" و تنها به حق دل بسته‌اند.
۴. صائب تبریزی: رویکرد حکمی و کنایی
صائب با رویکرد حکمی و کنایی، به بیان تقابل دنیا و آخرت می‌پردازد. دیدگاه او منعکس‌کننده یک فلسفه زندگی مبتنی بر رهایی و بی‌تفاوتی است.
ناسازگاری دنیا و آخرت: صائب معتقد است که نمی‌توان همزمان به دنیا و آخرت دل بست. او می‌گوید: "وداع آخرت کن گر به دنیا مایلی صائب / که هر جانب که مایل می‌شود دیوار می‌افتد."
بی‌ارزشی هر دو جهان: در اوج نگاه عرفانی صائب، دنیا و آخرت هر دو در برابر عظمت خداوند بی‌ارزش می‌شوند. او می‌گوید: "عشقم چنان ربود که دنیا و آخرت / افتاد چون دو قطره اشک از نظر مرا."
جمع‌بندی مقایسه
هر چهار دیدگاه بر تقابل دنیا و آخرت و بی‌ارزشی دنیا در برابر آخرت تأکید دارند، اما هر یک با رویکردی متفاوت به این مفاهیم پرداخته‌اند:
میبدی با رویکرد تفسیری-عرفانی، یک سیر تکاملی از تقابل تا رهایی از هر دو جهان را بیان می‌کند.
سیف فرغانی با رویکرد انتقادی، دنیا را به شدت نکوهش کرده و آن را عامل فساد اجتماعی می‌داند.
اوحدی با رویکرد اخلاقی، دنیا را فرصتی برای کسب آمادگی اخروی می‌داند.
صائب با رویکرد حکمی و کنایی، ناسازگاری این دو جهان را به شکلی هنرمندانه و با تمثیل‌های نو بیان می‌کند.